Bu günlerde Şarlotte Ayşet Avrupa ve Türkiye’de yaşayan Adigelerce yeni keşfedilmektedir. Adigey’de ise 1970’lerden beri bilinip tanınmaktadır.
Yazarımız Şhaptlekho İssa onu konu alan tiyatro eserini 1976 yazmıştır.
Şarlotte Ayşet’in yaşam öyküsünü değerli yazarımızın kaleminden Adigece okuyacaksınız.
Адыгэ пшъзшъэж-ъыеу Айтэт илъэсиплЬтфы ыиыбжьэу тыркумэ’ атыгьуй. Конгтиитиноподь щы1эгъэ француз посолэу де Фсррио.пь 1697-рэ илъэсымм ливрз 1500-к1э ращагъ, Гъэрэу къащэгъэ пшъэшъэ ц1к1ур графым инысэу Париж дэсыгъэ госдожау де Ферриоль ип1унэу фаригъэщагъ.
Пщъэшъэ ц1ык1ум Шарлотга-Лйщэт ц1эу фаусыгъ. ык1и рагъэжагъ.
Айшэт акъыл и1эу, ц1ыфыгъашхо хэлъэу, французыбзэр, француз литэратурэр дэгъоу Ь1ш1экэу пачъых|ьэ щагум иобществэ .хашэ. Шздэбыныгъэрэ идэхагьэрэ яш1уагьэк1э парижскэ салсчгхэм A ц1эры1о ащэхъу. «Чсркешенкэ нибжьык1эр зэрдахэр», «Чэркешенкэ ищигъ» «Ар къушъхьэ къэгъагьэм фэд», aloy ззхэпхы зэпытыщтыгъэ…
Айщэт мартым и 13-м 1733-рэ илъэсым л1агъэ. Святой Рок зыфы1орэ чылысэу Париж лдэтим ичасовнеу Святов Августииэм ыц1эк1э щытым Ферриольхэм яупагьо икъэу ч1этыгъам шагъэ1ылъыгъ.
Айщет ищы1эк1агъэм техыгъэу француз писатель ц1эры1оу аббат Прово pоман ытхыгь. 1863-рэ илъэсым Петербург къыщыдэк1ыгъэ-энниклоиелпсм Айщэт ибиографие дэт, грузйнскэ лчтературоведэу . Keтеване Ирамадзе 1943-,pэ илъэсьщ Айшэт ехьыл1агъзу очерк ытхыгъ. Даащ фэд, «Жилгь н творчество аббата Прело» зыфи1орэ статья Е. Н Гунст, «Адриеннэ Лскуврера (французскэ артисткэ ц1эры1у) зыфы1орэ очеркэу Н.А Рыковам атхыгъэхэу Москва Ленинград къышыдэк1ыгъэхэм Айшэт литератум 1офэ щищ1эгъэхэр къаща1уатэх.
Аищэт нписьмэхэр зыдэт тхылъыр апэу 1787-рэ илъэсым къыдэ-к1ыгъ Пэужым Сент-Бев почерк дэтэу 1806-рэ, 1846-рэ, 1943-рэ илъэсхэми къыдэк1ыгъ.
Философэу, писателэу Вольтер мырэущтэу етхьыгъ «Мадемуазель Ашцэт иписьмэхэм сяджагъ, ахэр Женевэ дэс мадам Калапдрппэ фак1охэу тхыгъэх Айщэт игупц1энагъэ къызэрык1оу щытэп, бзэджэгъэ щы1ак1эу кьэзыуцухьэрэр щигъэзыещтыгъэ. Аш, итхылъ 1оф мин дэйхэу мафэ къэс къэхъухэрэр къыхэзыутырэ газетым фэдэкъэбзагъ. Ащ фэдэ газет тэ тилъэхъан уапэ бэрэ къифэрэп. Ц1ыфынчъэгъэ хъугъэ-ш1агъэ горэ къызыхъук1э, ымакъэ губжыгъэу къе1эты, ыгу маш1оу кьызэк1анэ».
«Ш1улъэгъуныгьэ къабзэм, шьхьэлъытэжьыпьнъэм, ц1ыфыгъэм ясаугъэт зыпкъ ‘Игъэуцожылъэным пае, — етхы француз писатель ц1эры1оу Сент-Бев, —■ мы тхылъыр зытхыгъэ черкес бзылъфыгъэ къэгъагъэу Азией ибэдзэр къытек1ыгъэр Францием къащэн фэягъэ».
Арэущтэу Сент-Бев ы1онэу зык1эхъэгъчм лъапсэ и1. Францией аристократией ыкъо графхэр, герцогхэр, Францием икоролевствэ ире-гентэу Филипп Орлеанскзр зэрахэтэу Айщэт ыужы итыгъэх, «к1эсэ» зыфаш1ымэ аш1оигъоу. Ау ахэрп яшы1ак1н ипъ-лъу мымц Айщэт щигъэзыягъэх, ш1у ылъагъугь-закьиу Блэз-Мари д’Эиш щэ1эфэ фзшьыпкъагь. Ныбжьык1эхэу мык1осэжын ш1ульэгьуиыгьз ин зэфэзыш1ыгъэмэ сыдэу зызаш1и, шъхьафнтыджэ щы1ак1эм гъогу къаритыгъэп. Къэзэрзщэнхэу фитныгъэ язымьпырэ хабзэр ахэчмэ азыфагу итыгъ.
Ш1у зэрэлъэгъурэ нэбгырит1умэ пшъашъэ кьафзхьугъ. Лищэг къыфэхъугъэ пшъэшъэ ц1ык1оу Блек зыфаусыгъэр шъэфэу монасты рым ща1ыгъыгъ, щап1угъ.
Д’Эйди, 1760-рэ илъэсым шак1о къык1ыжьзэ, зстмэ узым пл1и к1ыгъ. Ау ар щэ1эфэ иш1улъэгъунигъирэ ищы1эныгьэрэ зыфитыгъэхэр Айщэтрэ къафэхъугьэ пшъашъау Блекрэ. Айщэт гуузымрэ бгьыузымрэ зарэл1ык1 нэужым д’Эйди зэк1эмэ аш1эу Блек мопастырым къыч1ищыжьи, зытырарыгъэтхагъ, приданэу ливрэ мин 40 лъитв, тхьамык1э хъужьыгьэ дворянннэу де Наития дшъэк1уагъ. Де Наития Блек илъэс 60 ыгъэш1агъ. Ар янэ фэдэу дэхагъэ, 1ушыгъэ. Нан-тия пшъэшъэ закъоу кьыфэхъугъэр графэу де Бонневаль ыщап Ащ пшъэшъит1урэ зы к1алэрэ къыфэхъугъэх. Пшъэшъэ нахьыжъэу де Абзак дэхэ дэдагъ, Айщэт фэдагъ, гукк1гъушхо хэлъыгъ, Д’Абзак к1алэ къыфэхьугьэп, илъэс 40 ьныбжьэу л1эагъэ. Мы бзыльфыгъзр зылъэгъухэрэр къызэтеуцохэти, идэхагъэ иш1уагъэк1э, езэрэтьэплъы-щгыгъэх.
Де Наития, де Бонневиль, д’Абзак зэгъусэчэу Айщэт иписьмэхэр <‘Литературнэ журналыр» кьыдэзгъэк1ыщтыгъэ Септ Омер къыфа хьыхи къыхырагъэутыгьэх. Айщэт исурэт де Бэпневальхэм ясалон ч1агъэуцуагъ. Де Бонневаль ипшъашъэу графинэу де Калиньоин янэжъ (Айщэт ипшъашъ) фэдагъ, дэхагъэ, гъэсэныгъэрэ акъылрз и1эхэу, ц1ыфмэ зэлъаш1эу щытыгъ. Ар французскэ буржуазнэ рево-люцием кьыхиубытагъ.
К1алэу маркизэу де Бонневаль гъэсэныгъэ и1эу, акьылыш1оу щытыгъ. Ар эмиграцией Берлин зыщэ1эм, «к1лэ дэхэ дэдэу марки-зэу де Бонневаль» а1озэ, дворым дэсхэр еджэщтыгьэх..
Де. Бонневальхэм ямылъку, ежьхэм къапыш1ыхьагъэу, ау алъэпкък1э фэшъхьаф горэм зыращэжьым, маркизэу де Бонневаль Айщэт ипортрет салопэу ащэжьыгъэм къыч1ихыжьи, кьуаджэ горэч к1ожьыгъэ ык1и ежь зэрылъ унэм рнгъэуцуагъ.
Сент-Бев къызэритхырэмк1э, ыпшъэк1э тыкъызтегущы1ап1эхэр Сент Омер ары апэу къэзытхыкьыгъагъэр. Айщэт тек1ыгъэхэр зы-щэ1эхэ лъэхъаным Сент Омер щы1агъ, ахэр зэк1э ылъэгъугьэх.
«Джарэущтэу черкес бзылъфыгъэм хэк1ыгъэхэр щы1эх, зы тхьаапэр ч1ыгум тефэмэ, адрэ тхьапэр къэхъузэ»; — етхы Сент-Бев.
Пьесэм 1оф дасш1э зэхъум, Айщэт итхылърэ зчгугъу къэсш1ыг-ьз материалхэмрэ згъэфедагъэх.
Шхьаплъэкъо Хьис