|
Notlar:
1) Terimlerin çeşitli dillerde
yazılışları / işareti ile ayrılmıştır
Adige/Adghe vs. gibi
2) Sözcüklerin
yazılışında Latin ve Kiril harfleri kullanılmış ve .-
işareti ile ayrılmıştır. Adige-Адыгэ
3)
Yabancı kaynaklı sözcüklerin Türkçe okunuşları
parantez içinde yazılmıştır; Schapsugh (Şapsuğ)
4) Kesme işaretinin alfabetik sıralamada önem
verilmemiştir.
Qafe- къафэ, Adigelerin milli halk oyunlarından
birisidir. Batı Adigelerince ZefakIu adı altında
bilinir. Genelde karşılıklı bir çift tarafından
oynanır. Qafe'nin çok çeşitli değişik dans
şekilleri vardır; Qafequançe, ŞırışzefakIu gibi.
Qafe genelde yavaş bir tempoyla dans edildiğinden
thamatelerce oynanırken ZefakIu qafe'ye göre biraz
daha hızlı oynanır. Adigeler Qafe müziğiyle
atlarını terbiye ederek dans ettirdikleri de oluyordu.
Qale- къалэ, Kale anlamına gelir. Günümüzde
kent anlamında kullanılır.
Qalmıkşçey- Къалмыкъщей, bkz. Ş1orey şey
Qame, iki yanı da keskin Adige kamasına
denilir. Stücker'in (1862;43) yazdıklarına göre
''Adigelerin dinlerine göre kamalarını her zaman
yanlarında taşımak zorundadırlar. Bu nedenle
İstanbul'da Sultan Abdulmecid’in (1839-1861)
fermanıyla sivillerden sadece Çerkesler silah olarak
Qame taşıyabiliyorlardı ', diye yazmaktadır.
Qame chetIe- Къамэ хэт1э, gelin alayı
damadın evine yaklaşarak avluya girmeye başlayınca ev
halkından bir genç kamasını çekerek gelinin önüne yere
saplar. Bu anda düğün alayı yerinde çakılır kalır.
Gence bir kadeh içki ile kızartılmış tavuk verilince
kamasını çeker ve gelin Leğuney'e doğru yol alır.
Qamıl- Къамыл, uzun çoban flütüne denilir.
Üstte üç deliği altta ise tek bir deliği vardır. Ön
iki dişin arasına alınarak çalınır.
Qamlan- Къамлан, küçük kargıdan yapılma kutu,
sandık.
Qamlıbj- Къамлыбжь, odundan yapılma içecek
eşyası.
Qan, bkz. P1ur
Qancımıqo Şevay- Къанджымыкъо Шэуай, Nart
efsanelerinde en ünlü kahramanlardan birisidir. Nart
Qanc ile ormanlar perisi Nebğırey'in, bir başka
anlatıma göre de Alıguce’nin çocuğudur. Nebğırey doğan
çocuklarını yediğinden, Qanc çocuğunu çalar. Elbrus
dağının buzullarının içinde saklar. Tanrılar onu korur
buzulların suyunu süt olarak içer ve büyüyünce Nart
ülkesine döner. Diğer bir anlatıma göre doğar doğmaz
ateşle oynayabiliyor ve Setenay tarafından
eğitilmiştir. Üçüncü bir anlatıma göre devlerin
kızıyla evlenen Qanc’ın çocuğudur. Geleceği bilebilen,
konuşabilen akıllı sadık bir atı vardı. Nart Şevay
gibi akından getirdiği malları yolda rastladığı
fakirlere dağıtırdı. Qancımıqo Şevay tanrılarla
iyi geçinirdi. İri yarı, soğuk ve fırtınaları tınmayan
ve uyuyabilen birisidir. Uyurken atı nöbet tutardı.
Sawsırıko ve Nasıren onu öldürmek isteseler de, akıllı
atının uyarılarına uyduğundan başaramazlar. Gurur
nedir bilmeyen kahramanımız Werzemecin kızıyla
evlenir.
Qanzerguxu-къанцергуху
tahtıveriali
Qarden- Къардэн, Hıristiyan dininden kalma
Kardinallere denilir. Bu isim günümüzde ‘klan’ adı
olarak kullanılmaktadır.
Qarışu- Къарышъу, Kağnı ya da at arabası
ile ot ve sap çekmede kullanılan bağlamaya ve
sıkıştırmaya yarayan bir araç. Kalınca yaş bir dal
kıvrılarak, ovalimsi bir şekilde üst üste
getirilerek bağlanır ve kurumaya bırakılır. Kuruyunca
da birbirinden ayrılmaması için çivilerle çakılır yada
deriden kesilme iplerle sıkıca bağlanır.
Qaşç- Къащ, Batı Adigelerinde kutsal haç.
Qatin- Къатин, beddua etmek.
Qhaşçhedese- Къхьэщхьэдэсэ, kahramanlığıyla
ünlü olmuş kişilerin mezar taşlarından bir parça
kırılarak eve götürülür ve saklanır. Hanede herhangi
birisi hastalanırsa bu taş alınır ve her tarafı
bilhassa ağrıyan yerlerine sürülür. Bu sayede hastanın
iyileşeceğine ya da ağrılarının dineceğine inanılırdı.
Qebıps- Къэбыпс, kabak keççapı. Kalın kabuklu,
Adigeler arasında 'Türk kabağı' denilen kabak alınır.
Yıkandıktan sonra dört beş parçaya ayrılır ve
çekirdekleri temizlenir. Geniş bir tencereye konarak
et kısmı ayrılıncaya kadar kaynatılır. Daha sonra
kabuğundan ayrılarak pasta haline getirilir. Sıvı
kabak suyu temiz bir tülbentle süzülür. Daha önceden
çok temiz yıkanmış sırlı testiye doldurulur. İçine tuz
ve kırmızı biber karıştırılır. Üstüne kapağı
konulduktan sonra temiz bezlerle ağzı iyice hava
almayacak şekilde bağlanır. Daha sonra desti serin gün
ışığı almayan bir odaya konulur ve kış mevsimine kadar
beklenir. Kışın testiden alınarak bal ve benzeri tatlı
maddeler eklenerek içilir ya da sos olarak kullanılır.
Qeğeğeştah- къэгъэгъэштахь, yedi mayıs gününü
Adigelerde kadınların bayram günü olarak kutlarlardı.
O gün genç kızlar kırlara çıkarlar, çiçek toplarlar ve
bir birlerine hediye ederlerdi
Qe Iane, къэ 1энэ, cenaze gömüldükten sonra
beraber yenen yemek.
Qenğebıtl - Къэнгъэбылъ/Кукунгъэбылъ
QeraptzI- Къэрапц1, Nart efsanelerinde Nart
Chımışıqo Peterez'in atının adıdır.
Qerkes (Kerkes), Prusya İmparatoru'nun oğlu
Prens Albrecht von Preusen'in (;357) yazdıklarına göre
"Kafkaslarda her cesur ve korkusuz insana Qerkes
Denilmektedir."
Qerkesse sözcüğü Tscherkesag'tan (Çerkessag)
türetilmiştir ve eski Çerkesçe'de Kartal (Jenkins
1967; 186) anlamına gelir, diye yazmaktadır.
Qeşçen- къэщэн, 1. erkek için evlenmek. 2.
erkeğin flört ettiği genç kız.
Quac- къуадж , köy, çıle- чылэ de denilir.
Qob- Къоб. Danışma Meclisi.
Qochu van- Къохъу уан, erkek domuza konan eğer.
Qodes- къодэс, balık görünümünde, denizlere
hükmeden bir Adige doğa tanrısı. Denizlerin taşmasını
önleyen tanrı.
Qoedz- Къодз, doğu Adigelerinde var olan bir
gelenekti. Pşılar en büyük pşıyı seçtikten sonra,
halktan da danışman olarak bir temsilci seçerlerdi.
İşte buna Q. denilir ve pşı karar almadan önce
Qoedzla konu hakkında fikir birliğine varmış
olması gerekmektedir.
Qoydane- Къойданэ, Nart efsanelerinde bir
toponomik isimdir.
Quace def- Къуаджэ дэф, Adige halk yargılarında
ölüm cezası verilmezdi. İşlenen en ağır suç olunca
verilen en ağır kararlardan birisi de suçu sabit
görülen kimsenin, kendisine tanınan bir
zaman içinde köyünü terk ederek çok uzakta bir yerde
yerleşmesidir. Bunun karşılığında davacı her
türlü kan davasında vazgeçerdi Avrupa'nın daha düne
kadar reform ve medeniyetin örneği olarak
gösterdikleri ' idam kararlarını kaldırmaları ',
görüldüğü gibi Adige halk gelenek ve kanunlarında yeri
olan ve uygulanan bir kanun maddesidir.
Quace/Kwadsche, köy
Quafe, sandal, mavna
Qucır- Къуджыр, bakımsız kendi başına
bırakılmış bahçe.
Qultıbğu- Къултыбгъу, Nart efsanelerinde bir
Nart. bkz. Adıyıf
Qumal- Къумал, hain, halkını vatanını satan,
ihanet eden.
Qunan- Къунан, iki üç yaşına girmiş olan tay.
Qundıpsıv- Къундыпсыу, Adigelerin sütü kışa
hazırlayarak konserve etme şekillerinden birisidir. Q.
Adige kabilelerinde çok çeşitli yöntemlerle
yapılmaktadır. Önce sütten Adige peyniri
yapılır. Peynir suları derin bir tencereye konur.
Temiz üç adet çakıl taşı büyüklüğünde taşlar içine
konulur, tencerede bir bardak kadar su kalıncaya kadar
durmadan kaynatılarak maya yapılır ve üstü kapatılarak
soğumaya bırakılır. Başka bir tencerede süt kaynatılır
ve o da soğumaya bırakılır, temiz yıkanmış ve iyice
kurulanmış içi sırlı testiye doldurulur. İçine bir
bardak dolusu Qundıpsıv mayası dökülür, biraz
da tuz eklenir ve karıştırılarak kapağı konarak çok
temiz bezle hava almayacak şekilde bağlanır. Aradan
bir gün geçince içilmeye hazırdır. Durdukça ekşileşir.
Serin, gün ışığından uzak bir yerde muhafaza etmek
gerekmektedir. Devamlı olarak, taze kaynatılmış ve
soğutulmuş süt ilave edilir. İçinden Qundıpsıv
alınırken çok temiz kepçeyle almak gerekir,
yoksa hemen bozulur. Durdukça çok ekşidiğinden ya süte
karıştırılarak ya da suyla karıştırılarak içilir.
Mamırse ve suda kaynatılmış kabakla yenilir.
Qundıpsıv kaynatmakla sonbaharda beklenmeyen
soğukların birbirine ilgisi olduğunu ima etmek için "
kim Qundıpsıv kaynattı?" denilir.
Qundıpsıv Adige kabilelerinde çeşitli şekillerde
hazırlanmaktadır. Uzunuyayla'da yaşayan Adigeler şu
şekilde hazırlıyorlar; meşe fıçısına yoğurt
doldurulur. Üstüne temiz bey konulur hava almayacak
şekilde bağlanır. Alttan suyunun akacağı bir delik
bırakılır. Üstten bir ağırlık konulur ve suyu yavaş
çıkar. Hiç suyu kalmayınca Qundıpsıv hazırdır.
Qunvıd- Къунуыд, Nart Aşemez ile başkalarının
dedikodusuyla ikili mücadeleye girerek sonunda her
ikisi birden hayatlarını yitirirler.
Quramıbıy- Къурамбый, un, tereyağı ve baldan
yapılma kuru pasta.
Qureyşı- Къурейшы, Muhammed peygamberin
kabilesinin adı. Kabardey'de Verqler kendilerine Qureyşı
derlerdi. Bu tanımla kendilerini hem halktan tecrit
etmek istemişler hem de kendilerini halka benimsetmek
istemişlerdir. İslam dinini kendilerine layık görerek
halka yasaklamaları da bu tanımın altında yatmaktadır.
Qurıt-къурыт. Peynirin suyu kaynatılır kalın
kıvamına gelinceye kadar. Bu suya kaymak ve peynir
ilave edilerek hamur yapılır. Hamurlardan orta
büyüklükte toplar yapılır ve kurumaya bırakılır.
Kuruduktan sonra yenilir.
Quşha- къушхьэ, asıl alamı dağdır. Türkiye'de
yaşayan Adigeler Q. deyince 'Asetinleri' kast
ederlerken Kafkasya'da yaşayan Adigeler ise
'Balkarları' kastederler.
Qutun- Къутын, kürkten yapılma giyim
eşyalarının tümüne denilir.
QuytzIık, къуйц1ык, Adige masal ve
hikayelerinin Kel Oğlanıdır. Bu motif çeşitli anlatım
şekilleriyle masallarda işlenmektedir. Küçük boyuna
rağmen devleri aklı ve zekasıyla yenilgiye
uğratmaktadır.
|
