BLEĞOJ Zulkarin
Zekoşnığ dergisi sayı 1978/4
Kaynak: Kafdağı Dergisi Sayı:37-40, Şubat Mayıs 1990 Sayfa 5-6
Çeviri: İbrahim Çetao

Adige soyadlarının meydana gelişlerine girmeden önce konunun daha iyi anlaşılabilmesi için başka ulusların soyadlarının geçmişine bir göz atalım.

Bilim adamlarının belirlemelerine göre soyadları İlk olarak Fransa ve İtalya da görülmüştür. Ayrı devletlerin ortaya çıkması, ticaretin gelişmesi, köleliğin yaygınlaşması, mülklerin el değiştirmesi ve benzeri gibi nedenlerden dolayı soyadına ihtiyaç duyulmuştur. Kısacası devletin ortaya çıkışı ile soyadının da doğmuş olduğunu söyleyebiliriz. İtalya ve Fransa da ilk soyadları XI-XII. Yüzyıllarda Almanya ve İngiltere de ise XIII ve XIV. Yüzyıllarda yaygınlaşmıştır.

Rusya’da soyadı ancak XVII. yüzyılda ortaya çıkmışsa da bu yıllarda sadece feodaller soyadı kullanma hakkına sahip olmuş, emekçiler soyadı kullanma hakkını ancak 1861 yılında köleliğin kaldırılması ile kullanabilmişlerdir. Birçok emekçinin Ekim Devrimi’ne kadar soy isimleri bulunmadığı gibi Rusya’da yaşayan Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen gibi halkların da Ekim Devrimi’ne kadar soyadları yoktu.

Bugün hala İzlanda gibi soyadının bulunmadığı ülkeler var ise de bu ülkelerde de soyadının gerekliliği kabul edilmiş ve kullanılması için çareler aranmaya başlanmıştır.

Adigelerde de soyadı diğer uluslarda olduğu gibi toplumsal ilişkilere ve toplumsal gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkmıştır, soyadları genellikle kişi isimlerinden, takma isimlerden, yaşanılan bölgenin adından, yapılan iş ve uğraşıdan, iyi veya kötü davranışlardan türemiştir. Soyadlarının derlenmesi için yapılan çalışmalar sonucunda 1300 kadar soy ismi tespit edilmiştir. Bunların yüzde 70 kadarı Adige dilinden türediği gibi kalanları da başka dillerden türemiş veya o dillerin etkisi altında kalmıştır. Adige dilinden türemiş olan soyadlarına şunları örnek verebiliriz:

Ademiy, Azeşıku, Apış, Aşemığot, Aşe, Aşhamaf, Bace, Bleğoj, Beğuku, Bğuaşe, Begumıku, Beslney, Bjedığu, Bjets, Bjaş’o, Voel, Dzel, Dzeğaşt, Peneşu, Laşeku, Şıbzıhu, Yemij, Çemıhu Tığuj, Şhakomıd, Şınaho, Pçenahuku, Tharkuho, ,nıakumaş Vb.

Adige soyadlarını türeyişleri, anlamları, kelime yapıları bakımından gruplara ayırarak incelemeye devam edelim.

İlk grup kişinin uğraşısından dolayı almış olduğu soyadlarıdır. Bunlara Şınaho (Kuzu çobanı) Melehako (Koyun çobanının oğlu), Tharkuaho (Güvercin çobanı), Şıbzıhu (At çobanı), Pçenaho (Keçi çobanı) gibilerini örnek verebiliriz.

İkinci grup kişinin sanat ve mesleğinden dolayı aldığı soyadlarıdır. Ğuç’el (Demirci), Çokaş’ı (Ayakkabıcı) ve benzeri gibi.

Üçüncü grup kişinin toplum içindeki yeri, davranışları, saygınlığına göre oluşan soyadlarıdır. Örnek olarak Deleko (Delinin oğlu), Bzacejiko (Kötü adamın oğlu), Vanetığu (Eğer hırsızı) gibilerini verebiliriz. Adigelerin bu gibi isim ve soy isimleri vermek suretiyle kötülük yapanları kınadıklarını ve onları affetmediklerini belirtmek gerekir. Ancak aradan zaman geçtikten sonra bu tür soyadlarının gerçek anlamları unutularak sadece bir soyadı olarak kalmışlardır.

İnsanların hangi Kabileye mensup olduğunu gösteren soyadlarına rastlanmaktadır. Örneğin Kabardey, Neğoy, Abzegh, Besleney, Bjedugh, Shapsugh gibi. Bu tür soyadları başka kabilelerin içinde azınlık olarak kalan aileler tarafından kullanılmıştır.

Kişilerin bedeni özürlerini belirten soyadları da mevcuttur. Bunlar önce takma isim olarak başlamış zamanla soyadına dönüşmüştür. Neşuko (Körün oğlu), Laşeko (Topalın oğlu), De-gumko (Sağırın oğlu) gibi.

Mışe(Ayı), Bace(Tilki), Tığuj (Kurt), Bleğoj (Yılan), gibi hayvan isimlerinin ad veya soyadı olarak alınmasının nedenleri bu isimleri alanların hastalıklarından, ölümden ve kötülüklerden korunacakları veya bu hayvanlarda bulunan güç, kuvvet, atılganlık, çeviklik gibi özelliklere sahip olacakları inancıdır.

Birçok soyadı da kişinin görünüşüne, hareket ve davranışlarına göre oluşmuştur. Dahe (Güzel), Değu (İyi), Fıj (Beyaz), Tsıku (Küçük), Naşhu (Çakır) gibi.

Adigelerde diğer dillerden alınan soyadları da az değildir. Örnek: Aliy, Alişa, Mirza, Karataban, Sitkin, Mıhamet, Temir, Tirkuav, Tatar, Sultan, Sulemen, Vumar, Vuruş gibi.

Soyadlarının bazıları tek bir kelimeden oluştuğu gibi (Fıj-beyaz, Tsıku-küçük, Dahe-güzel) bazıları da bir isim ve ekinden oluşmuştur. Meretıko (Meret’in oğlu), Yerecibeku (Yerecib’in oğlu) gibi Oğlu anlamına gelen “ko” ekini almışlardır.

Soyadları toplanırken bunların kaç kişi oldukları da belirlenmiştir. Bunların en büyükleri şunlardır:

Burada adı geçmeyen diğer Adige soyadları 200 kişi civarında veya daha az olanlarıdır. Adige soyadlarının oluşumunun birçok hikayeleri vardır. Bunların yazılı olarak korunup derlenmesinde Adige halkının tarihi gelişiminin aydınlatılmasında önemli rolleri olacaktır.