ADİGE DİLİNİ OKUMAK YAZMAK İÇİN KULLANILAN HARFLER
SHOQUL İlhan Aydemir

...................

АДЫГЭБЗЭР  ЗРАТХ  ЗРАДЖ  ХЬ
1 --- МАКЪ  ЗЕШЭХЭР     SESLİ  HARFLER
А а -- a   Е е -- e  И и -- i  Уу -- u   Ы ы -- ı  О о -- o   Э э --( a-e)

Bu sesli harflerden  а - е - и - у  sözcük veya hece başında veya tek başlarına okunurken

а -- ğa    е -- ye   и -- yı    у -- wı şeklinde okunurlar.

2 --- МАКЪ   ДЭКlУАШЭХЭР     SESSİZ HARFLER

Sessiz harfler okunurken söylenirken bu dilde anlamsız bir

ses olan - ы - sesi getirilerek okunurlar. Yani  bı  cı  çı  dı  gibi.

Гуэгъу  зиlэ  хьэрфхэр.   Aynı çıkışı olan harfler

Макъ  жьгъыжьгъхэр -- Макъ  дэгухэр  -- Макъ  пlытlахэp

Gür sessizler ----- Basık sessizler ------ Ezik sessizler

Б  б  -- bı ----------- П  п -- pı  ---------- Пl  пl -- p'ı

Д  д  -- dı ---------- Т  т -- tı ------------ Тl  тl  -- t'ı

Г  г  -- gı ----------- К  к – kı ------------- Кl  кl -- k'ı

Л  л -- lı ------------- Лъ  лъ --l'hı -------- Лl  лl -- l'ı

Жь  жь -- j'ı ------ Щ  щ -- ş'ı  --------- Щl  щl -- ş'ı

В  в --vı ------------- Ф  ф  -- fı  --------- Фl  фl -- f'ı

 Гу  гу -- guı ------- Ку  ку -- kuı ------- Кlу  кlу -- k'uı

 Дз  дз -- dzı ------- Ц  ц  -- tsı ---------- Цl  цl -- ts'ı

 Дж  дж -- cı ---- Ч  ч  -- çı ----------- Чl  чl  -- ç!ı

 З   з -- zı ----------- С  с -- sı ------------- Сl  сl -- s'ı

 Х  х  -- 'hı ----------- Ху  ху -- 'huı

 Хъ хъ -- k'hı --------- Хъу  хъу --k'huı

 Ж  ж  -- jı  ------- Ш  ш – şı

 Гъ  гъ -- ğı --------- Гъу  гъу –ğuı

 Къ  къ --qı --------- Къу  къу –quı

 Кхъ  кхъ --k'ı ------ Кхъу  кхъу --k'uı

            Гуэгъу  зимыlэ   хьэрфхэр  Tek çıkışlı harfler

  М  м -- mı -- ,  Н  н -- nı -- ,  Р  р -- rı --- ,  Хь   хь -- khı

 Макъ зешэрэ макъ дэкlуашэрэ къэзгъэлъагъуэ хьэрфхэр.      

 Sesli ve sessiz harf birlikte gösteren harfler.

 Я  я -- иа -- seslerinin bileşimi ya diye okunur.   

 Ю  ю -- иу --sesi bileşimi yu diye okunur.

 Макъ къэзымгъэлъагъуэ хьэрфхэр. Ses göstermeyen harfler.

  l  -- Başına geldiği sesli harfleri kesik kısa okutur, sonuna geldiği sessiz harfi ezik okutur. Ezdiği sessizler yukarıda gösterilmiştir. Kesik kısa okuttuğu harfler de

  lэ -- Kısa (a,e)   lу --  kısa    lа  -- kesik a   lы -- kesik ı   lе  -- kısa e

   ь  -- зыгъэщабэ – Yumuşatan.

   ъ  -- зыгъэбыдэ – Sertleştiren. Bu üç işaret harfler arasında dolaşır fakat tek başlarına bir ses ifade etmezler.          

   Bu dilde olmayan Arapçadaki terimlerde kullanılan ayn harfi de

    Гl   гl  -- işareti ile gösterilir.

Bir Kısım Temel Yaklaşımlar

Harfler, okuma yazma, dil öğretimi birlikte yürütülmek durumunda olduğundan verilen harflerle ilgili sözcük örnekleri sunulmaya çalışılacaktır.

Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin doğru telaffuzları çok önemlidir.

Seslerdeki telaffuz farklılıkları sözcüğün cümlenin anlamını tamamen değiştirir.

Bu nedenle telaffuzlara dikkat edilmesi gerekir. Biz her ne kadar Latin karşılıklar yazdıysak da sesler öğreticilerden alınmalıdır. Sözcük veya cümle ezberleme yerine seslerin sözcükteki işlevlerinden hareket edilirse daha başarılı olunacağı kanaatindeyim. Bir sesin türevi olan binlerce sözcüğü ezberlemek yerine seslerin işleyişine dikkat edilirse daha kolay ve konuşabilmek mümkün hale gelir.

Bu dilde fiiller iki yapılıdır . Birincil olarak Eylemi gerçekleştirmek için yapılan hareketin bir adı vardır. Fiilin ismi olduğundan bu fiil de aynı isim sıfat zamir gibi çekimlenir. Bu fiilin isminin ve gerçekleşen eylemin çekimlenmeleri de farklı bir yapı arz eder. Fiilin ismi ve sonuç eylemi aynı yazılım olabileceği gibi farklı yazılımla ifade ediliyor da olabileceği gibi bazı fiil isimlerinin sonuç eylemi de sadece davranışa yansıdığı için eylemin göstergesi dilde ifade bulmayabilir.

Örneğin bayılmak bir eylemin adıdır fakat eylem sonucu sadece davranışa yansıdığı için eylem sonuç çekimlenmesi oluşmaz. Oturma eylemi ve oturuyor olmak ayrı yapılarla işletilir. Yeme eylemi ve yiyor olmak ayrı yapılar gerektirir.

Kısaca fiilin adı ve eylemi arasındaki fark görülmelidir.  Bir eylem gerçeleştirme de fiilin isminin çekimlenmesinde şahısların  р  halinde olmaları nedeniyle сэ, уэ, ар, дэ, фэ, ахэр  şeklinde oluştuğunu, bir eylemin çekimlenmesinde bir şey yapmak olunca konu bahsimiz o yani  ар  olacağından şahıslar da сэ, уэ, абы, дэ, фэ, абыхэм şeklinde ve şahıslar м haline girdiği açıktır.

Bu önemli farklılığı umarım herkes biraz gayretle anlayacaktır.

Okuma Yazmaya İlk Adım

Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin telaffuzlarının doğru yapılması, seslerin doğru çıkarılması önemlidir. Sesler doğru telaffuz edilmeden dilin konuşulması, dilin öğrenilmesi mümkün değildir. Bu nedenle sesler üzerinde sıkı bir çalışma yürütülmesi zorunludur. Seslerin nasıl çıkarılacağı da bilgi olarak verilebilinenler olabileceği gibi birçoğu bilgi olarak verilemez. Bu nedenle sesler bilen bir öğretici yardımı ile çalışılabilir. Biz sadece seslerin eğitimi için nasıl bir düzenekte çalışılabilineceği üzerinde sesleri yazacağız. Bu alıştırmalar sesleri çıkarabildiğiniz ölçüde öğrenmeye yaklaştığınızı gösterir. Sesleri çıkarmaya başlayan genel bazı kabulleri öğrendiğinde dildeki gelişiminde önemli bir adım atmış olur. Aynı çıkışlı harflerin öğrenimi önemlidir. Bu harfler gerektiğinde bir birlerinin yerine de geçebilmektedirler, yani bir birlerinin ekürisi de diyebiliriz. Ayrıca diyalektler arasındaki farklı seslenimlerin bir çoğu da bu aynı çıkışlı sesler ile ses bileşenlerinden kaynaklanır. Bazı seslerin bileşeni olarak diğer bir ses ifadede yer bulur. Bu bilgileri birleştirecek olur isek seslerin çıkış yerlerini ve çıkarılış biçimlerini iyi öğrenmemiz gerekir. Sesler üzerine yapacağımız güzel bir çalışma ses anlam ilgileri oluşturmamıza yardımcı olur. Dilin kaynağı seslerdir ve onların genel kabullerden hareketle kafamızda oluşturacağı kavramlar silsilesinin uyarılması ile de konuşmamız mümkün olacaktır. Duygu ve düşüncelerimizin açık ve net ifadesi için dikkatli ve düşünerek konuşmak bir zorunluluktur. Eğer ses anlam ilgileri oluşturmadan yapılan konuşmanın diğer dillerde konuşma ile bir farkı olmayacağından dil bizi yönelten yönlendiren öğreten olmaz. Düşünmeyen standart kavramlar oluşmamış bir toplum ancak güç sahiplerince yönlendirilir ve birilerinin peşi sıra olma ihtiyacı doğurur. Hep birilerinden bir şeyler beklenir ve kişinin hayata katkısı yok olur. Bu dili konuşan her kim olursa olsun hayata bir bakışı ve düşünceleri vardır, bir şekilde onu siz yönetemezsiniz, ancak onun onayı ile yönetim oluşur. Herkesin eşit şartlarda onay ve katılımı ile hayatın gerekleri düzene girer. Xabze oluşumu işte bu hayatın gerekleri ile ortak onaydan geçerek oluşmuştur.

Şimdi Türkçe Seslenimlerden Hareketle İlk Adımı Atalım

 Benzer Sesli Harfler

          А а – a, – У у – u, -- Е е – e,-- И и – i, -- Ы ы – ı, -- О о -- o

Bu sesli harflerin Türkçe seslenim karşılıkları verilmiştir. Türkçe seslenimlerde sesler kısa ve kesiktir. Seslerin uzun olması için üzerine uzatma işaretleri konulur. Türkçede uzatma seslerine ihtiyaç yoktur. Uzun seslenim veren uzatma harfleri gerektiren seslilerin bulunduğu sözcükler yabancı dillerden bu dile girmiş olan sözcüklerdir ve bunların yazımında uzatma işaretli harfler kullanılır. Adige dilindeki bu kısa ve kesik seslilerin Türk dilindeki ses karşılıklarını elde etmek için seslilerin başına sessiz bir harfin gelmesi gerekir. Şimdi Türk dilinde bulunan sessiz harfler ile aynı seslenimi veren sesli harfler üzerinden çalışmamıza başlayalım. Türk dilindeki alfabetik sıraya göre çalışmamızı yürütelim.

Б б – bı

Баба -- Baba

Бардак -- Bardak

Басри – Basri

Бавул – Bavul

Бекир -- Bekir

Бебек – Bebek

Барака – Baraka

Барикат – Barikat

Бадана – Badana

Башары – Başarı

Бурса -- Bursa

Дж дж – cı

Джемал – Cemal

Джемил – Cemil

Джемиле – Cemile

Джевдан – Cevdan

Джавидан – Cavidan

Ч ч – çı

Чалы -- Çalı

Чадыр -- Çadır

Чешме – Çeşme

Чок -- Çok

Чорак – Çorak

Ченги -- Çengi

Черкес -- Çerkes

Чардак – Çardak

Чил – Çil

Чаба – Çaba

Д д – dı

Деде -- Dede

Деврим -- Devrim

Дениз -- Deniz

Дурсун -- Dursun

Дуран -- Duran

Дерман -- Derman

Девран -- Devran

Дагъ -- Dağ

Дагълы -- Dağlı

Дагъджы -- Dağcı

Депо -- Depo

Дели -- Deli

Дерели -- Dereli

Девели -- Develi

Деведжи -- Deveci

Ф ф – fı

Фатма – Fatma

Фериде -- Feride

Ферда – Ferda

Февзи -- Fevzi

Феза – Feza

Ферит – Ferit

Фатыма – Fatıma

Филолог – Filolog

Фатош – Fatoş

Г г – gı

Геми -- Gemi

Гези -- Gezi

Гечит -- Geçit

Генерал -- General

Дерги – Dergi

Гъ гъ – ğı

Дагълы – Dağlı

Дагъджы -- Dağcı

Багъ – Bağ

Багълы – Bağlı

Сагълык – Sağlık

Сагълыклы – Sağlıklı

Сагъды -- Sağdı

Сагъдылар -- Sağdılar

Багъладылар – Bağladılar

Ж ж – jı

Жале – Jale

Жапон – Japon

Жанет – Janet

Жандарма – Jandarma

Нежла – Nejla

К к – kı

Кемал -- Kemal

Камил -- Kamil

Камиле -- Kamile

Казым -- Kazım

Кеди -- Kedi

Кечи -- Keçi

Керим -- Kerim

Кезбан -- Kezban

Кыр -- Kır

Кырылды -- Kırıldı

Куруду -- Kurudu

Куш -- Kuş

Кушак -- Kuşak

Л л – lı

Леман -- Leman

Латиф -- Latif

Лимон -- Limon

Лимоната -- Limonata

Лаванта -- Lavanta

Локма -- Lokma

Локман -- Lokman

Локум -- Lokum

Локанта – Lokanta

М м – mı

Мысыр -- Mısır

Метин -- Metin

Мерал -- Meral

Мерве – Merve

Мендерес – Menderes

Мердан -- Merdan

Мерджан -- Mercan

Мурадин -- Muradin

Мурат -- Murat

Муртаза -- Murtaza

Н н – nı

Нериман – Neriman

Нермин – Nermin

Нуртен – Nurten

Нурсима – Nursima

Недим -- Nedim

Нури – Nuri

Нурджан – Nurcan

Нергис – Nergis

Несрин – Nesrin

Нетидже – Netice

П п – pı

Пынар -- Pınar

Серап -- Serap

Парча -- Parça

Пара -- Para

Пасак -- Pasak

Пырланта -- Pırlanta

Р р – rı

Расим -- Rasim

Ремзи -- Remzi

Решат – Reşat

Решит -- Reşit

Рамазан -- Ramazan

С с – sı

Сема -- Sema

Севим -- Sevim

Селма -- Selma

Селим -- Selim

Сермин -- Sermin

Севда -- Sevda

Севдан -- Sevdan

Севги -- Sevgi

Севгили -- Sevgili

Султан -- Sultan

Севиде -- Sevide

Ш ш – şı

Шамил -- Şamil

Шадуман -- Şaduman

Шакир -- Şakir

Шака -- Şaka

Шадырван -- Şadırvan

Шекер -- Şeker

Т т – tı

Тамер -- Tamer

Тургут -- Turgut

Терзи -- Terzi

Темел -- Temel

Таквим -- Takvim

Торту -- Tortu

Томбул -- Tombul

Тосун -- Tosun

Токат -- Tokat

В в – vı

Вагон -- Vagon

Вали -- Vali

Вели -- Veli

Дувар -- Duvar

Варлык – Varlık

З з – zı

Зеки -- Zeki

Везир -- Vezir

Зенджефил -- Zencefil

Зердали – Zerdali

Я я – ya

Язылы -- yazılı

Ямалы -- yamalı

Даялы -- dayalı

Ю ю – yu

Юкары -- yukarı

Куш ювасы – kuş yuvası

Yukarıda verilen sözcüklerde Türk dilinin sesleri ile örtüşen sözcükler verilmeye çalışılmıştır. Bir sesli harfin kısa ve kesik okunması için bir sessiz harften sonra gelmesi gerekir. Eğer hece başında da kısa ve kesik okunması gerekiyor ise o zaman kısa ve kesik okutma işareti başına konulmalıdır. Yani bir sessizden sonra geliyor gibi olma haline sokulmalıdır.

lелиф -- Elif

lенгин -- Engin

lертан -- Ertan

lерман -- Erman

lерсин -- Ersin

lерджан -- Ercan

lемине – Emine

lариф -- Arif

lиззэт -- İzzet

lидрис -- İdris

lилкер -- İlker

lалфабе -- Alfabe

lайтур -- Aytur

lайла – Ayla

lурфа -- Urfa

lайше -- Ayşe

lайтен – Ayten

lосман – Osman

Buradaki anlatımlar ve örneklemeler Türkçe seslenimlerle örtüşenlerdir.

Bu anlatımlardan sonra bu seslilerin kendi başlarına okunma haline bakabiliriz.

А а – Kendi başına okunurken kesilmeden a gibi fakat diyaframdan ses getiriliyor gibi kısılıp kesilmeden seslendirilir.

Е е – иэ – ses bileşeni şeklinde ye diye seslendirilir.

И и – yı şeklinde seslendirilir.

У у – wı şeklinde seslendirilir.

Ы ы – Tek başına seslenimi genelde olmaz. I seslenimidir.

О о – Tek başına seslenimi olmaz. O diye seslendirilir.

Э э – Bu ses a ile e arası bir sestir. A sesine daha yakın okunmalıdır.Kısa ve kesik a için bu sesin kullanımı gerekir. Belirgin ve uzun olma zorunluluğu doğmadıkça bu a nın kullanılması gerekir.

Санырым бу кыса билгилерден сонра дигъер lачыкламалара гечебилириз.

Sanırım bu kısa bilgilerden sonra diğer açıklamalara geçebiliriz.

У – уэ – уа – уе – уи – уо – уий – уей

Ауэ – еуэ – иуэ – иоуэ – иуа – иауа – еуа

Уоуэ – уиуэ – уиуа – уауа – уеуа – ууа

И – иэ – ие – ией – иа – иай – ио – иу

Аууей – еууей – уий – уэуий

Tek başlarına i (и) ve u (у) harfleri sonlarına ı harfi almazlar fakat varmış gibi okunurlar.

Verilmiş olan harfler tablosunun verilmiş olduğu şekli ile öğrenilmesi seslerin farkına varmamızda bize fayda sağlayacağını bilmeli ve ona göre çalışmamızı yürütmeliyiz. Aynı çıkışlı harflerin bir çok yerde bir birlerinin yerlerine geçtiğini ve diyalektler arasında bazı farklılıklar da oluşturduğunu bilerek bir birlerinin yerine geçebilecek sesleri de tahmin etmeye çalışın.

Бы – пы -- пlы – бэ – пэ – пlэ – бу – пу – пlу

Ба – па – пlа – би – пи – пlи – бо – по – пlо

Бий – пий – пlий – бей – пей – пlей

Абэ – апэ – апlэ – убэ – упэ – упlэ

Ибэ – ипэ – ипlэ – иби – ипи – ипlи

Ибэй – ипэй – ипlэй – абы – апы – апlы

Ды – ты – тlы – дэ – тэ – тlэ

Да – та – тlа – ду – ту – тlу

Ди – ти – тlи – до – то – тlо

Де – те – тlе – дей – тей – тlей

Удэ – утэ – утlэ – идэ – итэ – итlэ

Гы -- кы -- кlы – кэ – кlэ – ка – кlа

Дэкlэ – дакlэ – дакlа – пыкl – пыкlэ

Пыкlа – пакlэ – пакlа – поуlэ – пыкlэу

Лы – лъы – лlы – лэ – лъэ – лlэ

Ла – лъа – лlа – ло – лъо – лlо

Лалэ – лъалъэ – лlалlэ – Лейла

Жьы – щы – щlы – жьэ – щэ – щlэ

Жьа – ща – щlа – жьу – щу – щlу

Иажьэ—иащэ – иащlэ – мажьэ -- мащэ – мащlэ

Вы – фы – фlы – вэ – фэ – фlэ

Ва – фа – фlа – ву – фу – фlу

Вауэ – фауэ – фlауэ – выр – фыр – фlыр

Гу – ку – кlу – гуэ – куэ – кlуэ

Гуа – куа – кlуа – щlагуэ — щlакуэ – щlакlуэ

Дэгуа – дэкуа – дэкlуа – пагуэ – пакуэ – пакlуэ

Джы – чы – чlы – джэ – чэ – чlэ

Джа – ча – чlа – джыу – чыу – чlыу

Дзы – цы – цlы – дзэ – цэ – цlэ

Дза – ца – цlа – дзу – цу – цlу

Дзыу – цыу – цlыу – мадзэ – мацэ – мацlэ

Зы – сы – зэ – сэ – зыу – сыу—зо – со

Хы – ху – хэ – хуэ – ха – хуа – хэх – хэху

Хэха – хэхуа – хэхуэ – хахуэ – хуахуэ

Ех – их – иху – ихуэ -- ихуа – иахуа

Хъы – хъу – хъэ – хъуэ – хъа – хъуа

Дзахъэ – дзахъуэ – лъахъэ – лъахъуэ

Хъыуэ – хъууэ – хъык!э – хъук!э

Жы – шы – жэ – шэ – жа – ша – жу – шу

Ажэ – ашэ – бажэ – башэ – пыжэ – пышэ

Гъы – гъу – гъэ – гъуэ – гъа – гъуа

Вагъэ – вагъуэ – иагъэ – иагъуэ – дагъэ – дагъуэ

Щыгъэ – щыгъуэ – фlыгъэ – фlыгъуэ

Къы – къу – къэ – къуэ -- къа – къуа

Щакъэ – щакъуэ – дакъэ – дакъуэ

Дзакъэ – дзакъуэ – дыкъэ -- дыкъуэ

Кхъы – кхъу – кхъэ – кхъуэ – кхъафэ – кхъуафэ

Бу йукарыда верилен сес чалышмасы диккатли чалышылмалыдыр. Сеслер ийи кавраныр исе дил дахьа да колайлащыр.

Ю – иу

Я – иа

Ses bileşeni olarak tek ses işareti ile yazılır.

Ярамаз – Яхья – Деря – Юнус – Юсуф

Йарамаз – Иахьйа – Дерйа – Йунус -- Йусуф

Е – иэ – Ses bileşeni olarak tek başına yazılışında ya da anlamında düşünülmelidir ve fiil başına gelişinde her zaman bu ses bileşenidir, o anlamında işi yapan veya yaptıran şahıs eki konumundadır.

             Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

...................

...................