ТОЩlРЭ ЕХАНЭ ГУКЪИНЭ
YİRMİ ALTINCI DERS
Adige dili ses anlam temelinde oluştuğundan seslerin
telaffuzları öğrenilmediği sürece hiçbir şey
öğrenilmiş sayılmaz. Harflerden sonra verilmiş olan
ses çalışmaları üzerinde tam bir çalışma yapılmış
olması gerekir.
Sesler ve genel kabuller
öğrenildiğinde artık kendi kendinize de dili
ilerletmeniz mümkün olacaktır. Bu dil bu dili
bilenler ve konuşanlar var olduğu sürece
hayatiyetini devam ettirecektir. Bu dili bilenlerin
az olması veya çok olması onun varlığını devam
ettirmesi ile ilgili değildir. Bu dilin ses dili
olması onun varlığının teminatıdır. O dil insanlık
tarihi oldukça var olacaktır. Bu dil herhangi bir
dilin istilası ile yok olacak nitelikte değildir.
Varlığı seslerin varlığı gibidir. Bu dilin
hayatiyetinin sona ermesi o dili bilenlerin artık o
dili konuşmuyor olması ile ancak sona erebilir. Bu
dil kendi dışından isimler ithal edebilir. Eğer
devlet dili veya eğitim dili olarak işlenmez ise
bazı varlıkların isimleri, siyasi, iktisadi
teknolojik terimleri içerisine alabilir fakat
istisnai birkaç fiil dışında ki o fiiller de ses
anlam temelinde dilin yapısını bozmadığı için
atılmamış olsa gerektir ki yabancı fiillerin bu dili
istila etmeleri mümkün değildir. Egemen diller bu
dili yok edemezler. Yabancı sözcüklerin girmesi o
dilin özüne zarar vermez. Çünkü isimler dışında bir
şeyin dilde yer tutması mümkün görünmüyor. Dilin tüm
yapılarını fiiller oluşturuyor. Fiillerin kendine
has işleyişi kendi yapısına uygun olmayanı kabul
etmez. Sadece gülünecek bazı komiklikler oluşturur.
-- Кхъыlэ сомыгъэgüldürme. – gibi. Lütfen beni
güldürme.
Гу— Araba
Выгу—Kağnı, öküz arabası
Шыгу – At arabası
Хьэлъэгу – Yük arabası, kamyon
Кхъухь – Gemi
Кхъуафэ -- Sal
Кхъуафэжьей – Kayık
Кхъухьлъатэ – Uçak, uçan gemi
Мэфlэгу – Ateş arabası, kara tren
Şimdiki tren -- ?
Jet -- ?
Helikopter --?
Troleybüs -- ?
Metro -- ?
Metrobüs -- ?
Taksi – ?
Minibüs – ?
Otobüs -- ?
İnternet -- ?
Bilgisayar -- ?
Radyo -- ?
Televizyon -- ?
Buradan da görüldüğü gibi teknolojik gelişmelerin
getirdiği yeni araçların insan hizmetine sokulması
sonucu bu varlıkların isimleri de hayatın bir
parçası durumuna girmektedir. Bu dilin devlet dili
veya eğitim dili konumuna geçmemesi durumunda var
olan söylemlerin de bu dilde yer bulmaması mümkün
değildir. Buna direnç gösterme girişimi de çok
anlamsız olur. Sizler bu varlıkları ses anlam
temelinde isimlendirmenizin anlamlı hale gelmesi
için bu yeni sözcüğün eğitim dili içerisinde kabul
görüp işleniyor olması gerekir. Bunun yolu da bu
dilde edebiyat ürünü veren yazar, şair, düşünürlerin
yazılarında işlemiş, o sözcüğü kullanıyor olmaları
sonucu herkesçe biliniyor olması gerekir. Bu dile
hizmet o dili konuşmak, öğrenmek, öğretmek,
işlerliğini devam ettirmekten geçer. Dile doğal
olmayan her türlü müdahale boş bir çaba olarak
ortada kalır. Önemli olan bu dilde ürünler verme
çabası içerisinde olmaktır. Siz duygu ve
düşüncelerinizi bu dilde yazıyor çiziyor konuşuyor
iseniz çok şey yapmış oluyorsunuz demektir. Başka
dilden bu dile özlemlerinizi dile getirme çabası
içerisinde iseniz sadece nostaljik bir şeyler
yaparak hem kendinizi tatmin ediyor hem de ifade
ettiğiniz dile hizmet etmiş olursunuz. Yaptıklarınız
buradan ileriye gitmez. Kendini bu milletin parçası
addedenlerin gereksiz uğraşılar yerine kendi
dillerini konuşuyor hale gelmeleri ve onu kullanıyor
olmaları gerekir diye düşünüyorum. Hatta bu kültürün
inceliklerine vakıf olan diğer milletlerin
insanlarını da insanlığa hizmet noktasında bu dili,
barış sevgi kardeşlik paylaşım demokrasi
söylemlerini öğrenmeye çağırıyorum. Bu dilin asli
sahiplerini de ciddiyetle sahiplenmeye davet
ediyorum. Çok kolay çalışmalarla edinebileceğimiz
okur yazarlık yeteneğini kazanmaya ve bu dilde
verilmiş edebiyat şiir roman hikâye düşünce
yazılarını okuyup kendini geliştirmeye kendine ve
insanlığa hizmet noktasında bu güzel kültürü sunmayı
herkesin iş edinmesini diliyorum.
АДЫГЭ ТХЫДЭМ ЩЫЩ
Адыгэхэр ди лъэхъэнэм
щыуэ гуэша хъуащ.
Ахэр иджы
Къэбэрдей
Шэрджэс
Адыгей жыхуаlэхэращ.
Адыгэхэм я тхыдэр ижь – ижьыж лъэхъэнэм къыщожьэ.
Хы Фlыцlэмрэ Азов Тенджызымрэ я lуфэхэр
Дон псым нэсу абыхэм я щlыналъэт.
Пасэм щыгъуэ Адыгэхэмрэ Абхъазхэмрэ
Зы лъэпкъу щытащ. Иужькlэ
лъэпкъ зырызу зыфlэувэжащ.
я блэгъагъэри яхъумэжащ.
Аращ Адыгэбзэмрэ Абхъазыбзэмрэ
псалъэ куэд зэтехуэу щlыхэтри,
я хабзэхэр, я lуэрыlуатэр щlызэгъунъэгъу дыддэри.
Ди эрэм и пэкlэ къэунэхуауэ щытащ
Синдикэ Адыгэ Къэралыгъуэр.
Абы и къэлащхьэт Горгоппие
( Иджы а къалэм зэреджэр Анапэщ. )
Синдхэм пасэрей Адыгэхэм тхыгъэ яlащ.
Иджырей Урысейм хиубыдэ щlыналъэхэм
щыпсэу лъэпкъхэм
а лъэхъэнэм ирихьэлlэу
зыми къэралыгъуэ иlакъым,
Адыгэхэм фlэкl.
Гун зэрыпхъуакlуэхэр ди эрэм и 370 гъэм Адыгэхэм
къатоуэ.
Лъы гъажэ зауэм Адыгэ куэд хокlуадэ.
Бийм зэрепхъуэ зэтрегъасхьэ
къуажэхэр, къалэхэр.
зызужьу щlэзыдза Адыгэ къэралыгъуэр
абы иужькlэ къызэфlэувэжыфакъым.
Лъэпощхьэпо куэд къызэранэкlащ Адыгэхэм.
Бий lэджэм емызауэу хъуакъым.
Ауэ итlани
зыбзэ
зы хабзэ
зы културэ
зиlэ лъэпкъ лъэщу къызэтонэ.
Пасэрей Адыгэхэм lэзэу мэкъу мэш ящlэрт,
lэщ куэд ягъэхъурт, псом хуэмыдэу
шы гъэщlэгъуэнхэр зэрахуэрт,
бжьэ гъэхъуным елэжьхэрт,
пхъащхьэмыщхьэ жыгхэр куэду къагъэкlырт.
Тенджызым нэхъ пэгъунэгъухэм
бдзэжьей къаубыдырт
нэгъуэщl лъэпкъхэм иращэрт ирахъуэжырт
гъавэкlи хьэпшыпкlи.
Епщlыкlущанэ лlэщlыгъуэм
Адыгэхэмрэ Къавкъаз Ищхъэрэм ис
адрей лъэпкъхэмрэ я lуэхур хэплъэгъуей мэхъу.
Азием къокl Монгол зэрыпхъуакlуэхэр.
Европэр къазэуэн ягурылъу.
1222 гъэм Монголхэр къытеуащ
Къавкъаз ищхъэрэм.
Епщlыкlущанэ лlэщlыгъуэм икухэм
Монголхэм къызэрагъэпэщ
Золотая Орду къэралыгъуэр.
А къэралыгъуэм куэдрэ пэщlэтащ Адыгэхэр.
я хуитыныгъэмрэ я хэкумрэ яхъумэжу.
Епщlыкlутхуанэ епщlыкlуханэ лlэщlыгъуэхэм
Адыгэхэм лъэкlыныгъэ яlэ мэхъу.
я бжыгъэкlи я лъэкlыныгъэкlи
я зэфlэккlи пжьыпэр щаубыд
Къавкъаз Ищхъэрэм.
Епщlыкlутхуанэ лlэщlыгъуэм щыщlэдзауэ
Къырым Хъанхэмрэ Тыркумрэ
Адыгэхэр лъэгущlэт ящlыну
бжыгъэкlэ къеныкъуэкъуащ.
щlэх щlэхыурэ зауэ къращlылlэу екlуэкащ.
Арщхъэкlэ Тыркухэми Къырым Татархэми
Адыгэ хэкур яубыдын яхузфlэкlакъым.
Адыгэхэм захъумэжыфащ,
лlыгъэшхуэ зэрахэлъым,
я хэкур, я хабзэр зыпащl щымыlэу
Фlыуэ зэралъагъум къыхэкlыу.
Адыгэхэм я бжыгъэр,
Епщlыкlуянэ епщlыкlубгъуанэ лlэщlыгъуэхэм
зы мелуаным щlигъурт.
Ахэр лъэпкъ цlыкlу куэду гуэшат,
ауэ нэхъ лъэпкъ инхэу пщlыкlутlым
егъэщlылlэжат,
Абэзэхэхэм
Бжэдыгъухэм
Натхъуэджхэм
Жанейхэм
Кlэмыргуейхэм
Шапсыгъхэм
Беслъэнейхэм
Хьэтыкъуейхэм
Мэхъуэщхэм
Еджэрыкъуейхэм
Къэбэрдейхэм
Убыххэм.
Адыгэхэм хабзэ дахэ яхэлът.
Фащэ дахэ зэрахьэрт.
Адыгэ фащэр къэвкъазым ис
лъэпкъ куэдым къащтащ.
Адыгэ къэфэкlэм, уэрэд жыlэкlэм щапхъэ
трахащ ди гъунэгъу лъпкъхэм.
Ди лъпкъыр lуэрыlуатэкlэ къулейщ.
Нарт lуэрыlуатэхэр дуней псом щыцlэрыlуэщ.
Адыгэшым и пщ!эр лъаджэщ.
Ар щlыпlэ куэдым къыщацlыху.
Епщlыкlуянэ лlэщlыгъуэм и кlэхэм
Урысейм къавкъаз ищхъэрэр
Къизэун щlедзэ.
Быдапlэхэр щеухуэ,
языныкъуэ щlыпlэхэм
Къазакъхэр кърегъэтlысхьэ,
бгырыс лъэпкъхэм пэщlагъэувэн,
ирагъэзэуэн папщlэ.
Урыс пащтыхьхэм
lуэхур къызэрагъэувыр мырат,
бгырыс лъэпкъхэр
е жыlэдаlуэ щlын,
е ахэр псори зэтеукlэн,
е я хэкур егъэбгынэн.
Пащтыхьыдзэхэр куэдкlэ нэхъыбэт,
фlыуэ зэщlэузэдат,
топхэр гъунэжу яlэт.
Адыгэхэр щхьэмыгъазэу бийм пэщlэтащ
илъэсищэм нэскlэ.
А зауэр иухащ 1864 гъэм.
Урысейм ди лъахэр хагъэхьащ.
Адыгэ жылагъуэ lэджэ
щыпсэун ямыlэжу,
я хэкур ямыбгынэну амал имыlэжу къэнащ.
Аращ Истанбулакlуэ жыхуаlэжыр къызыхэкlар.
1858 – 1865 гъэхэм
Тыркум
Иорданикм
Сирием
Нэгъуэщl Къаралхэми lэпхъуахэщ
Адыгэ мелуаным щlигъу.
Абыхэм ящыщ lэджэ гъуэгухэм щыкlуэдащ,
Хы Фlыцlэм щlилъэфащ,
узыфэхэмрэ мэжэл!ал!эмрэ
куэдыр текlуэдащ.
Апхуэдэ щlыкlэкэ
Зэ гуэр лъэпкъ лъэщу тета Адыгэхэр
Дунейм текъухьа хъуащ.
Хэхэс хъуа Адыгэхэм я щlэблэр
И джы къэрал плlыщlым щlигъум щыlэхэщ.
Зыщыпсэу къэралхэм
пщlэрэ щlыхьрэ абыхэм щаlэщ.
Адыгэбзэри Адыгэ хабзэри яхъумащ.
Дунейм Адыгэу тетым я бжыгъэр иджы,
зэрыхуагъэфащэмкlэ
мелуанитхум щlегъу.
Сонэ Абдулчэрим Зэритхыжамкlэ.
Yukarıdaki metin Adigelerin tarih içerisindeki
yolculuğu kısa olarak bilinenlerden hareketle
anlatılıyor. Bulundukları coğrafya nedeniyle tarih
boyunca milletlerin geçiş alanı olması nedeniyle
saldırılardan her dönemde nasibini almışlar ve
saldırgan ulusların talanından kurtulamamışlardır.
Sadece vurmaya öldürmeye talan etmeye programlanmış
bir kısım ulusların tarihi geçmişlerinden övünç
çıkarmaları kadar gülünç . acıklı ve ibret alınacak
ne olabilir. Hunların, Moğolların ve sonrasında
Tatar’ların ve Kırım Hanlarının ve dolayısıyla
Osmanlıların egemenlik alanı oluşturma alanları
içerisine giren Adigeler her ne kadar kendi
varlıklarını sürdürmüş iseler de sonunda kendi
egemenlik alanında olmamış olduğu halde uluslar
arası arenada Rus egemenlik alanı olarak devreden ve
büyük, düzenli rus orduları karşısında dengesiz güç
nedeniyle büyük direnişleri olmasına rağmen yenik
duruma düşüp yersiz yurtsuz kalışları anlatılıyor.
Göç ve göçün uğrattığı kayıplar. Göçten sonra da
yeni edinilen yurtlarda oraların bağımsızlık
mücadelelerine katkıları herkesçe biliniyor. Aktif
olarak bu mücadelelerde hep o milletlerin egemenliği
yolunda rol oynandığı kendi adlarına ise hiçbir şey
istenmediği , kendi varlıklarının dahi kabulünün
istenmediği manidardır. Burada sanırım diğer
milletlerin oturma kalkma yaşama düzeyi olarak hayli
ilerisinde olmaları nedeniyle hiç aşağılanmamışlık
veya adige kültürünün gereği olarak sözüne
güvenilirlik, düşünen insan olarak gittikleri
yerlerde o milletlerin kültürlerinin gelişimine
katkı sağladıkları için biraz övgü onlara yetmiştir.
Sanırım kendileri de kayboluş ile karşı karşıya
gelebileceklerini kestirememişlerdir. Bu gün hala
ferdi bazı tedbirlerin kendilerinin o kültür
içerisinde koruyup bırakacağını düşünenlerimiz
olduğundandır ki örgütlenmeye şiddetli direnç
gösterilmektedir. Kültürün bireysel olarak
yaşatılamayacağı bilincine varmamız dileği ile.
Кхъужьей Къудамэ
Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту
Ди хэкум къиши къысхуэгъэс
Арат цlыхубзым къысхуищlэну
Сызэрелъэlур нобэм къэс.
Кхъужьей къудамэм и гъусэнут
Псы уэр уэрэду си гъэфlэн
Пшынэнчэу къуршхэр къеуджэкlмэ
Сахэт си гугъэу сыгуфlэнт.
Сызыхуэныкъуэ сэ сыт щыlэ
Данэм сыхэсми сыхэхэсщ
Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту
Ди хэкум къиши къысхуэгъэс.
Ди кхъужьейжьыр гум ихуакъым
Езыр жыг уардэу щlым хэкlащ
Жыг щхьэкlэ дыддэм сэ сыпысу
Си сабийгъуэр щlиупскlащ.
Уэлбанэ хъуамэ шкlахъуэ пщыlэт
Дыщlэст жыг щlагъым дыщыджэгут
Жэщ хъуамэ бзухэм я тlысыпlэт
А жыгыр ноби щlэтщ си нэгу.
Согъазэ нобэ жысlэ защlэу
Хамэ къэралхэм салъоlэс
Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту
Ди хэкум къиши къысхуэгъэ.
Кlыщокъуэ Алим.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. |
