ТlОЩlРЭ ЕПЩlАНЭ
ГУКЪИНЭ
OTUZUNCU DERS
(ЕЩЭЩlАНЭ ГУКЪИНЭ)
Bu ders bu bölümün son çalışması olması nedeniyle
bazı tekrarlamalar, hatırlatmalar ve yerli yerine
oturtma babından daha anlaşılır kılınmalar üzerine
olacaktır. Bu dersten sonra ise
ikinci kur yeni bir çalışma ele alınacak ve kolaydan
zora doğru günümüz ihtiyaçları doğrultusunda dilin
pratikleri verilirken bu alandaki verilmiş
ürünlerden bolca örneklemeler sunulacaktır.
Adigelerin bakış açıları, yaşama biçimlerini
yansıtan töreleri ile ilgili bilgiler de
sunulacaktır. Хабзэ nin oluşumu evreleri ve günümüz
koşullarındaki pratikleri de aktarılacaktır. Her ne
kadar Adige bir millet veya milliyet olarak görülse
de Adigelik denilen şey ise insani davranışlar
toplamıdır. Adıgağa bir millete has olmaktan ziyade
tüm insanlığa şamil davranışlardır ki evrensel
değerleri içerisinde toplamaktadır. Adıgağa ve
Цlыхугъэ eşdeğer olarak zikredilir. Хабзэ ise
Адыгагъэ veya цlыхугъэ nın icra biçimidir. Хъуэхъу
yani yalvarış, yakarış, yaratıcıya yapılan dualar
dilde önemli bir yer tutar. Хъуэхъу ayrı bir bölüm
olarak ele alınacaktır. Basit olarak ilk
temennilerle ilgili ön bilgiler önceki derslerde
zaten verilmiştir. İnsani değer olarak insan
yaşamına yansıması istenilen ve dilin kazanımı
olarak davranışa yansıma durumu ortaya çıkan
değerleri de şöylece sıralayabiliriz.
Адыгэ хабзэр зищlысыр
Дэтхэнэ зы цlыхум зыхилъхьэу игъэзэщlэну,
Гур къабзэу,
Гукъэкl,
Гулъытэ,
Гущlэгъу хэлъу,
Гурэ щхьэрэ зытелъу,
Псэгъэкlуэд ямлэжьу,
Фэрыщlыгъэ хамылъхьэу псэууэ,
Псалъэр пэжу,
Ямыlуэху зэрамыхуэу,
Пцlы ямыупсу,
Ящхьэ темылъ трамылъхьэу,
Ящхьэ ямыгъэлъахъшэу,
Нэгъуэщlыр ящхьэ иралъытэфу,
Зылъэмыкlыр тегушхуэгъуафlэ ямыщlу,
Лей къызылъысым къыщхьэщыжыфу,
Цlыху ямыукlыу,
Бзэгу зырамыхъэу,
Мыдыгъуэу,
Мыфыгъуэу,
Мынэпсейуэ,
Я гуащlэ хьэлэлкlэ псэужу,
Я бзылъхугъэ ягъэлъапlэу,
Я щlэблэр яущийуэ,
Я нэхъыжь пщlэ хуащlу псэунырщ.
Bu kadarıyla sınırlayacak olsak bu temel esaslar
üzerinden icra ile ilgili detaylandırılışı belirli
bir uzmanlık gerektirdiği anlaşılır durumdadır. Bu
yaşama biçiminin temel esası yanlışın yapılmasını
engellemek veya suç işlenmesini önlemek esasına
dayanır. Suç işleyenleri ceza ile korkutmak ve
cezalandırma mantığına dayanmaz. Belirli
büyüklüklerde güç oluşturup başka toplumları talan
veya katletme veya yok etme mantığı da içermez. Öyle
bir başarıdan övünç çıkarmak ise dilin mantığıyla
bağdaşmaz. Bizler belki başka kültürlerin etkisi ile
bu tür özlemler duyuyor olabiliriz fakat bu durumun
düşünenler için bir güzellik olmadığı anlaşılabilir.
Adige düşünen insan olmak zorundadır ve bu dilinin
bir yaptırımıdır. Düşünmeyen insanlar kendilerini
yönetecek birilerini ararlar. Bu arayışta insanları
ya askerler yönetir ya yargıçlar yönetir ya elit bir
kesim yönetir ya da kutsiyet atfedilen aileler
yönetir. Adigeler ise ancak filozoflarca
yönetilebilir. Her bir ferdi düşünen insan olmak
zorunluluğundan her biri filozof olmak durumundadır
ve ancak Унафэ sistemi ile yönetilebilir. Bu da
halkın direkt katıldığı günümüzdeki katılımcı
demokrasi ile tanımlanan sistemin benzeri
sayılabilir.
Bu kısa açıklamalardan sonra dilin sistematiğine
dönecek olursak dilin seslerle oluştuğu ve her sesin
bir sözcük olduğu unutulmamalıdır. Dilin
sistematiğini ise daha çok fiillerin ve aldıkları
ekleri ve işleyiş biçimleri oluşturur. Fiilleri
ikiye ayıracak olursak nesne almayan fiillerde konu
bahsimizin şahıslar olduğunu anlatmıştık fakat bu
dil ile diğer diller arasında farklılık olarak
fiilleri nesne alan ve almayan olarak ayıramayız
çünkü bir fiil hem nesne alabildiği gibi nesne
almıyor da olabiliyor. Belki buna Türk dilinden
benzer bir örnek verebiliriz. Okuyorum – Nesnesiz
olarak düşünülür ise öğrenciyim anlamı çıkar,
nesneli olarak düşünülür ise okuduğu bir kitap veya
metin veya bir şiir vardır, yani kısacası bir nesne
vardır, nesnesiz düşünülür ise kişinin yaptığı iş ve
eylem aklımıza gelir. Cümlede anlam değişse de
tanımlama için uygun olabileceğini düşünerek bu
cümleyi seçtim. Oysa Adige dilindeki nesne almayan
fiil çekimlerinde anlam değişmez.
Сытхащ. – Yazdım.
Утхащ. --- Yazdın.
Тхащ. ---- Yazdı.
Дытхащ. – Yazdık.
Фытхащ. – Yazdınız.
Тхахэщ. – Yazdılar.
Сэ сытхащ.
Уэ утхащ.
Ар тхащ.
Дэ дытхащ.
Фэ фытхащ.
Ахэр тхахэщ.
Bu çekimde kişinin yaptığı iş anlatılmaktadır.
Yazılan bir şey yani nesne konu bahsi değildir.
Şahıs ekleri işaretlenenlerdir. Nesnesizdir.
Şahıslar р halindedir.
Стхащ. – Yazdım.
Птхащ. – Yazdın.
Итхащ. – Yazdı.
Ттхащ. – Yazdık.
Фтхащ. – Yazdınız.
Иатхащ. – Yazdılar.
Усэр сэ стхащ.
Усэр уэ птхащ.
Усэр абы итхащ.
Усэр дэ ттхащ.
Усэр фэ фтхащ.
Усэр абыхэм ятхащ.
Bu çekimde ise yazılan bir şey vardır. Bir yazı, bir
metin veya bir şiir veya mektup, dilekçe veya
benzeri. Yani nesne almıştır ve aynı fiildir.
Şahıslar м halinde ve nesne р halindedir. Yazılmış
olan bir şey vardır konu bahsimiz o yazılan şeydir.
Her iki çekimi karşılaştıracak olursak Birinci yani
nesne almayan çekimdeki şahıs ekleri üçüncü
şahıslarda olmadığı görülüyor. Üçüncü çoğul şahısta
ise çoğul eki var. İkinci bölümde yani nesne alan
bölümde ise bütün şahıslar şahıs eki almıştır.
Buradaki Иа ses bileşeni harfi olarak Я ile
gösterilebilir. Çoğul ekine de ihtiyaç kalmadığından
düşmüş olduğu da görülüyor.
Nesnesiz;
Сопхъанкlэ. – Süpürüyorum.
Уопхъанкlэ. – Süpürüyorsun.
Мэпхъанкlэ. – Süpürüyor.
Допхъанкlэ. – Süpürüyoruz.
Фопхъанкlэ. – Süpürüyorsunuz.
Мэпхъанкlэхэ. – Süpürüyorlar.
Nesneli yani bir şeyi, evi avluyu vb.
Сопхъэнкl. – Süpürüyorum.
Уопхъэнкl. – Süpürüyorsun.
Иепхъэнкl. – Süpürüyor.
Допхъэнкl. – Süpürüyoruz.
Фопхъэнкl. – Süpürüyorsunuz.
Япхъэнкl. – Süpürüyorlar.
Burada iyi anlaşılması gereken diğer bir konu ise
şahıs zamirlerinin yani цlэпапщlэ lerin aldıkları
hal ekleridir. Fiiller eğer nesne alıyor ise konu
bahsi eden eyleyen şahıslar olmadığından, eden
eyleyen yani Türk dilindeki deyişle özne м haline
girer ve üçüncü şahıslar абы ve абыхэм olur, nesne
ise р halindedir ve konu bahsidir. Fiiller nesne
almıyor ise o zaman konu bahsi şahıslardır ve р
halindedirler ve üçüncü şahıslar ар ve ахэр olurlar.
Sanırım bu açıklama konuyu aydınlatmak için
yeterlidir. Dilin eğitimi ve düzeneği
aydınlatılmamış konumda olduğundan başa gelen şahıs
ekleri bilhassa eğitimcileri düşündürebilir bunun
nedeni de olayın fiilde bitiyor olması nedeniyle
karışık söylemlerin kullanılıyor olmasından
kaynaklanmaktadır. Fiil doğru söylenmiş ise konu
anlaşılır konuma girer.
Уэ сэ услъэгъуащ. – Seni ben gördüm.
Sen benim görmüş olduğumsun. Veya
Сэ уэ услъэгъуащ.
Fiilden neyin ne olduğu anlaşılıyor. Dilin yapısı
gereği sistem irdelenir ise o zaman ekleri düşmüş
şahısların gerçekte
Уэр сэм услъэгъуащ.
Düzeneğinden geldiği anlaşılabilir.
Сэ уэ сыплъэгъуащ. – Beni sen gördün.
Ben senin görmüş olduğunum.
Уэ сэ сыплъэгъуащ.
Fiilin kurulumu doğru olduğundan söylenen anlaşılır
durumdadır. Bütün bu açıklamalardan anlaşılacağı
gibi fiilin kurulumu önemli görülüyor.
Nesne almamış eylem olarak;
Сышхэнущ. – Yiyeceğim.
Ушхэнущ. – Yiyeceksin.
Шхэнущ. – Yiyecek.
Дышхэнущ. – Yiyeceğiz.
Фышхэнущ. – Yiyeceksiniz.
Шхэнухэщ. – Yiyecekler.
Сэ сышхэнущ.
Уэ ушхэнущ.
Ар шхэнущ.
Дэ дышхэнущ.
Фэ фышхэнущ.
Ахэр шхэнухэщ.
Nesne almış olarak yani bir şeyi yemek olarak;
Сшхынущ. – Yiyeceğim.
Пшхынущ. – Yiyeceksin.
Ишхынущ. – Yiyecek.
Тшхынущ. – Yiyeceğiz.
Фшхынущ. – Yiyeceksiniz.
Яшхынущ. – Yiyecekler.
Мыlэрысэр сэ сшхынущ.
Мыlэрысэр уэ пшхынущ.
Мыlэрысэр абы ишхынущ.
Мыlэрысэр дэ тшхынущ.
Мыlэрысэр фэ фшхынущ.
Мыlэрысэр абыхэм яшхынущ.
Elmayı belirtisiz hale getirecek olur isek, yani
herhangi bir elma yiyeceğim diye düşünürsek, Yani
elmayı değil de elma yiyeceğim diyecek olursak;
Сэ мыlэрысэ сшхынущ.
Уэ мыlэрысэ пшхынущ.
Абы мыlэрысэ ишхынущ.
Дэ мыlэрысэ тшхынущ.
Фэ мыlэрысэ фшхынущ.
Абыхэм мыlэрысэ яшхынущ.
Birisine bir iş bir eylem yaptırmak ettirmek
eyletmek гъэ ön eki ile yapıldığını önceki
derslerden öğrendik.
Nesnesiz olarak;
Сэ – сэ---------- сы -- з -- гъэщхащ.
Уэ – уэ ---------- у --- б -- гъэшхащ.
Ар -- абы -------- . -- и -- гъэшхащ.
Дэ – дэ --------- ды – д – гъэшхащ.
Фэ – фэ --------- фы – в – гъэшхащ.
Ахэр – абыхэм -- . – а – гъэшхащ.
Nesne almış olarak ise;
Кхъужьыр сэ – сэ -------------------- сы----- з –
гъэшхащ.
Кхъужьыр уэ – уэ -------------------- уэ----- б –
гъэшхащ.
Кхъужьыр абы – абы ---------------и – р -- и –
гъэшхащ.
Кхъужьыр дэ --------- дэ ----------- ды ----- д –
гъэшхащ.
Кхъужьыр фэ --------- фэ ----------- фэ ------ в –
гъэшхащ.
Кхъужьыр абыхэм – абыхэм ------ и – р – а – гъэшхащ.
Bu çaprazlamaların işleyişi önceki derslerden
öğrenilmişti. Şahıslar o ve onlar ile çaprazlanırken
ы ve э ler düşer.
Birine bir işi etmek eylemek anlamında ise;
Nesne almamış olarak;
Сэ сэ -------------------- сы – с – хуэ -- тхащ.
Уэ уэ -------------------- у --- п – хуэ -- тхащ.
Ар абы ----------------- . – . ---- хуэ -- тхащ.
Дэ дэ ------------------- ды – т – хуэ -- тхащ.
Фэ фэ ------------------- фы – ф – хуэ -- тхащ.
Ахэр абыхэм ---------- . ---- а – хуэ -- тхащ.
İstisnası ise;
Ахэр абыхэм ---------- . ---- . – хуэ -- тхахэщ.
Ахэр ile başlayan her bir cümle sonuna хэ çoğul eki
gelmek zorundadır.
Nesne almış olarak :
Усэр сэ сэ ----------------- с – хуэ – с – тхащ.
Усэр уэ уэ ----------------- п – хуэ – п – тхащ.
Усэр абы абы -------------. – ху – и – тхащ.
Усэр дэ дэ ----------------- т – хуэ – т – тхащ.
Усэр сэ сэ ------------------ ф – хуэ – ф – тхащ.
Усэр абыхэм абыхэм -----. – ху – а – тхащ.
İstisnası ise :
Усэр абыхэм ile başlayan cümlelerde fiil başına я (
иа ) gelir ve sonuna çoğul eki almasına gerek
kalmaz.
Bu anlatımların tümü dili biraz bilenler için
dikkatli incelenirse anlaşılabilir fakat hiç
bilmeyenlerin sesleri ve sistematiği
eğitimcilerinden almaları gerekebilir. Ben kendim
bir milletin dilinin anlatımına, kurallarının
açıklanmasına katkı sağlayabilmiş isem kendimi mutlu
addedeceğim. İkinci kur çalışmalarım günlük
konuşmaları içerecek ve kurallardan uzak kalınarak
hazırlanacaktır. Bu dilin en güzel öğrenme ortamının
aile içerisinde öğrenmek olduğu düşüncemi
yenileyerek herkese böyle bir öğrenme ortamı nasip
etmesi için Allah’a dua ediyorum.
Мазэ И Гуфlэгъуэр
Мазэ
Ар минитlрэ тlу гъэм
Дунейм къытехьащ.
Ар дунейм къызэрытехьэрэ
Илъэсий хъуащ.
Мы гъэм абы и еджапlэ кlуэгъуэщ.
Ар Щlэжокъуэхэ япхъщ.
И анэр Гупсэщ.
И адэри Заферщ.
Нобэ еджапlэхэр къызэlуахыж.
Мазэй и еджапlэм кlуэну хущlокъ.
Мазэ и анэм
Еджапlэм щыкlуэкlэ зэдихьыну
Хуэlу хуащlэхэр къыхузригъэпэщащ.
Тхылъ
Тхылъылъэ
Къэлэм
Дэфтэр
Псылъэ
Псом хуэмыдэуи и щыгъынхэр
Дахэ дыддэуи екlуащ.
И анэми ар игъэlущащ,
И ныбжьэгъухэм дахэу яхэтыну,
И егъэджакlуэми
Дахэу епсэлъэну,
Еджапlэм и хабзэхэм зыдригъэкlуну.
Еджапlэм щынэсахэм
Къуажэ цlыкlухэри къызэхуэсахэт.
Еджапlэм и пщlантlэм
Еджакlуэхэр зыпымычу къекlуалlэхэрт.
Цlыкlухэр гуп гупу кусэурэ зэхэувахэрт.
Ауэ
Латlэ ипхъу Быцэ и анэм зыхуигъэтlынэу
Кусэхэм къыхуекlуалlэртэкъым.
И анэми абы еубзэурэ къришэлlэным пылът.
Мазэи ар фlэгъэщlэгъуэн хъуат.
Мазэ и анэм ар хуишэри
И егъэджакlуэм бгъэдишащ.
Мазэ и игъэджакlуэр сыту дахэт.
И нэlур къигуфlыкlт.
И фащэхэмрэ езымрэ зэкlужт.
И lэхэмкlэ и щхэцым lэ къыдилъэри
И еджакlуэ гупым хишэри
Кусэм хигъэуващ.
Еджапlэм и унэфэщlхэм,
Нэхъ ипэ ит еджакlуэ нэхъыжьхэм,
Я гупсысэ дахэхэр къаупсэлъащ,
Нэгу зрагъэужьыну къафэ гупым
Къафэ ирагъэкlуэкlащ.
Пшынэ къеуэм атlэми узlэпишэрт.
Уэзджынэр къеуа иужь
Гуп гупурэ я лэжьапlэ пэщхэм щlэхьахэщ.
Мазэ и тlысыпlэр и егъэджакlуэм къригъэлъэгъуащ.
Къригъэлъэгъуа щlыпlэми тlысащ.
И тхылъылъэр ипlэ иригъэзэгъащ.
Хьэтыжхэ якъуэ Тlутlэи тlысэгъу хуэхъуащ.
Егъэджакlуэр
Еджакlуэ псори ипlэ иригъэтlысхьа иужь
Къащыгуфыкlыу цlыкlухэм къащхьэщыуващ.
Итlанэй мыхэр къыжиlащ.
Сэ си цlэр Синэмйсщ,
Щокъулхэ сырапхъущ.
Сэ фэ фи нэlухэм сиплъэмэ
Фыхэтми гурыгъуазэкlэ фызоцlыху,
Ауэ фэ фи макъхэмкlэ зыкъэзывгъэцlыхум
Нэхъ си гуапэ хъунущ.
Иджы
Фи цlэр
Фи унагъуэ цlэр
Фи анэм ицlэр
Фи адэм ицlэр
Къыжыфlэурэ зыкъэзывгъэцlыху, жиlащ.
Хэт хуейми псалъэгъуэ лъызгъэсынущ,
Зырызурэ фыкъэпсалъэ къыжиlэжащ.
Мазэ и lэр къиlэтри псалъэгъуэр зылъигъэсащ.
--- Сэ сицlэр Мазэщ.
--- Си унэгъуэцlэр Щlэжокъуэщ
Щlэжокъуэхэ сырапхъущ.
Си анэм ицlэр Гупсэщ
Си адэм ицlэри Заферщ
Жиlэри и еджакlуэм фlыуэ еплъащ
И гуапэ зэрхъуам гу щылъитэм
Игу зэгъауэ и ныбжьэгъухэми ящыгуфlыкlащ,
Ипlэ итlысхьэжащ.
Тlутlэи хуепlэщlэкlыу и lэр къиlэтри
Псэлъэну хуит зыкъыригъэщlащ.
--- Сэ сицlэр Тlутlэщ.
--- Си унэгъуэцlэр Хьэтыжьщ.
Хьэтыжьхэ сыракъуэщ.
Си анэм ицlэр Нахуэщ.
Си адэм ицlэр Дзыдзущ.
Си унагъуэр фlыуэ солъагъу.
Фэ сыкъызэрыфхэхьари си гуапэ хъуащ.
Жиlэри ипlэ итlысхьэжащ.
Псэлъахэм къаупсэлъухэр Егъэджакlуэм
Апхуэдизу и гуапэ хъуати
Фэ си тlасэхэ сипсэхэ
Фэр хуэдэ цlыкlу lущхэр сипсэм хузогъадэ
Жиlэурэ зырыз зырызурэ игъэпсалъэм
lэ дилъэурэ псори зэригъэцlыхуащ.
Зыгъэпсэхугъуэ уэзджынэр къыщеуам
Синэмйс цlыкlухэм защигъэнчlатэкъым.
----------------------------------------------------------
Уицlэр сыт?
Уи унэгъуэцlэр сыт?
Хэтхэ уракъуэ?
Хэтхэ урапхъу?
Уи анэм ицlэр сыт?
Уи адэм ицlэр сыт?
Хэт урикъуэ?
Хэт урипхъу?
Дэнэ ущыщ?
Дунейм укъыщытехьар махуэ, мазэ, гъэ
Дунейм дэнэ укъыщытехьа?
Дэнэ ущыпсэурэ?
Уи ныбжьыр дапщэ хъуа?
Сэ сицlэр Илхьэну.
Си унэгъуэцlэр Щокъулщ.
Щокъулхэ сыракъуэщ.
Си анэм ицlэр Нагlимэщ.
Си адэм ицlэр Нэфlыцlэщ.
Нэфlыцlэ сырикъуэщ.
Нагlимэ сырикъуэщ.
Нэфlыцlэрэ Нагlимэрэ сыракъуэщ.
Ендрей къуажэ сыщыщщ.
09.09.1955 Гъэм дунейм сыкъытехьащ.
Ендрей дунейм сыкъыщытехьащ.
Иджы Истамбул сыщопсэу.
Нобэ си ныбжьыр тхущlрэ щырэ хъуащ.
Унагъэ сщlащ.
Быниплl cиlэщ.
Си бынхэм тlур хъыджэбзщ,
Тlури щlалэщ.
Ахэр плlыри иоджэхэ.
Уи унэгъуэцlэр : -----------------------------------
Уицlэр :
----------------------------------------------
Уи адэм ицlэр : ------------------------------------
Уи анэм ицlэр : ------------------------------------
Дунейм укъыщытехьэ гъэр
Махуэ мазэ гъэ : -----------------------------------
Дунейм укъыщытехьа щlыпlэр : --------------
Унагъэ пщlарэ умщlарэ : ----------------------------
Мы тхыгъэ дахэр хэт уигъэтха?
------- сэ ---------- сэ ----------- сы --- з ---
гъэ – тхащ.
------- уэ ---------- уэ ----------- уэ --- б ---
гъэ – тхащ.
Ар --- абы ------- абы --------- и – р – и --- гъэ
-- тхащ.
-------- дэ --------- дэ ----------- ды --- д ---
гъэ -- тхащ.
-------- фэ --------- фэ ----------- фэ --- в ---
гъэ -- тхащ.
-------- абыхэм – абыхэм ----- и – р – а --- гъэ –
тхащ.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.
Daha geniş bilgi, görüş ve düşünceleriniz,
eleştirileriniz için maillerinizi
shawequl@hotmail.com adresine bekliyorum.
|
