ТОЩlРЭ ЕПЛlАНЭ
ГУКЪИНЭ
YİRMİ DÖRDÜNCÜ DERS
Dilimizde sözcük oluşumları üzerine bir hayli
çalışma yapılmıştır. Ön ekler, son ekler, şahıs ve
zaman eklerinin fiillere eklenişi ile ilgili
çalışmalar gerek Adige dilinde gerekse Rusça olarak
detaylıca çalışma yapılmıştır.
Bu çalışmalara erişmek
isteyenler gerekli kaynak sanırım bulabilirler. Bu
dilde fiiller üzerinde yapılmış hayli geniş
çalışmalar mevcut olmakla birlikte Türkçe olarak
yapılan bazı çalışmalar birçok yanlışlıkları da
taşımıyor değildir. Her ne olursa olsun bu alanda
emek sarf etmiş olanlara saygı duymamak onların
yazılı kaynakları olmadan el yordamı ile yaptıkları
çalışmaları takdir etmemek mümkün değildir. Yalnız
cümle kurulumu dizilişleri üzerine ben bir çalışma
ile karşılaşmadım. Yapılan çalışmalar da cümle
diziliş mantığını yansıtmamaktadır.
Bu durumun nedeni kanaatimce bu dilin yazı diline
çok sonradan geçmiş olması, yazı diline geçilirken
diğer egemen dillerin cümle dizilişlerinin
etkilerinin olması ihtimal dahilindedir diye
düşünüyorum. Bu nedenlerle Türkiye’de yaşayanlar
Türk dilinin cümle dizilişlerinin, Rusya’da
yaşayanlar da Rus dilinin cümle dizilişlerinin
etkisinde kalmış olduklarını zannediyorum.
Bu nedenle yazılanların yörenizde bizim anlatmaya
çalıştıklarımıza aynen uymama ihtimalleri de vardır.
Bazı şartlanmışlıklarımız olabileceğini zaten
anlatmıştık. Kalmış ki biz Türk dilinin kurallarını
dahi yanlış öğrendiğimizden bu
şartlanmışlıklarımızla devam ediyoruz. Cümle
kurulumlarını incelerken bu uyarıları dikkate
almanız gerektiğini düşünüyorum ve olabildiğince
yeni duruma adapte olmanız gerektiğini, bölgesel
söylemlerden ziyade olması gerekeni verdiğimizi,
olabildiğince yöresel söylem farklılıklarını da
anlatıp eklemeğe çalışacağımızı da bilmenizi
isterim. Burada cümle yapıları, cümle oluşumları,
ses anlam temelinde anlam oluşumlarını daha
dikkatlice anlama imkanımız olacaktır. Ben sen o
gibi şahısların konu bahsi yapıldığı cümle
örneklerini inceleyelim.
Сэ сыхэлъщ. – Ben yatıyorum.
Уэ ухэлъщ. – Sen yatıyorsun
Ар хэлъщ. – O yatıyor.
Дэ дыхэлъщ. – Biz yatıyoruz.
Фэ фыхэлъщ. – Siz yatıyorsunuz.
Ахэр хэлъхэщ. – Onlar yatıyorlar.
Şimdi de konu bahsinin davranış biçimi, şahısların
figüran olduğu cümle yapısına bakalım:
Bu güzel davranış biçimi ( güzel adet ) benim
davranışlarımda var
İnsan davranışları bir çoğul olarak algılanıp bu
konu bahsi ettiğimiz davranış biçimi de o çoğulun
içerisindedir şeklinde cümle yapısını oluşturuyor.
Мы хабзэ дахэр сэ схэлъщ.
--------------------- уэ пхэлъщ
-------------------- абы хэлъщ.
--------------------- дэ тхэлъщ.
--------------------- фэ фхэлъщ.
--------------------- абыхэм яхэлъщ.
Bu güzel davranış biçimi benim davranışlarımın
arasında vardı. Cümlelerinin oluşumu da şöyledir; Bu
kalıbın şimdiki zaman kalıbı ile olmasının nedeni de
o davranış biçiminin süreğen olması nedeniyledir.
Olmuş ve o anda bitmiş olsaydı bitmiş zaman kalıbı
uygulanması gerekecekti. Hikayeleştirmeler
anlatılırken bu aşağıdaki anlatım uygun düşer. Yani
sıfat olarak o özelliği vardı anlamındadır.
Мы хабзэ дахэр сэ схэлъащ.
-------------------- - Уэ пхэлъащ.
---------------------- абы хэлъащ.
---------------------- дэ тхэлъащ.
---------------------- фэ фхэлъащ.
---------------------- абыхэм яхэлъащ.
Olmuş bitmiş olarak süreğenliği göz ardı edilirse
cümle şöyle oluşur;
Мы хабзэ дахэр сэ схэлът.
--------------------- уэ пхэлът.
--------------------- абы хэлът.
--------------------- дэ тхэлът.
--------------------- фэ фхэлът.
--------------------- абыхэм яхэлът.
БЭДЫН ДАДЭ -- НАРТ lУЭРЫlУАТЭ
Хабзэу Нартхэм яхэлъащ
жьы хъуар бгым шадзыжу.
Бэдын и ныбжь хэкlуатэри жьы хъуат.
Зэй – тlой къыхуаlуэхуащ,
Нарт хабзэр Бэдынокъуэ игъэзэщlэну.
Щымыхъужым ещанэу лlыкlуэ къыхуагъэкlуащ,
е ди хабзэр гъэзащlэ е тхэкl , жаlэу.
Амалынчэ щыхъум, Бэдынокъуэ мэзым кlуэщ,
Чы гулъэ къишэри тажджэ иухуэу пэрыувэжащ.
Махуэ ныкъуэ лэжьыгъэр тхьэмахуэкlэ зэпишри,
тажджэр ухуэн иуха нэужь,
мывэ шэрхъиплl щигъэувэжащ.
Тажджэр зыфlэлъхьэныр щиухым,
щалэр и адэм бгъэдэхьэри ещыхьэкlуащ.
-- Ди адэ, мы къэлэн мыгъуэр
уэ нэхърэ нэхъ къызохьэлъэкl, ауэ
хабзэр забзэщи,
ар сымыгъэзащ!эмэ ,
уэр дыддэм губгъэн къысхуэпщlынщ.
-- lыхьы -- lыхы, тlу, lыхьы lыхьы.
Хабзэр жьы хъурэ убзэщхъу щухъу лъэхъэнэр
Къэзыщlэф цlыху
Нартым къыхэкlыу щlидзэмэ,
Нартхэри абы кlэлъыкlуэнщ.
Иджы Жьыгъейбг дыдэкlын ди къэлэнщи,
дыкlуэнщ.
Ар къэзыублар Тхьэм иещlэ
щызыгъэтыжынури уи нэ фlыкlэ илъагъу.
Зэдэзэкъуэр Жьыгъейбг нэсщ,
Зэкlэлъхьэужьу пэнтхым къытеуващ.
тэлайкlэ къуакlэм дэплъэу щыта нэужь,
щlалэм жиlащ,
-- Иlэ ди адэ итlысхьэ.
Бэдын зыри жимыlэу тажджэм итlысхьащ.
Бэдынокъуэ тажджэр щыхупlэм щхьэщилъафэри
еlунщlащ.
Тажджэм и мывэ шэрхъиплlыр хуэмурэ ежьэри,
кlуэтэху нэхъ псынщlэ хъуурэ ежэхыу щlидзащ.
псынщlэ дыддэ щыхъум Бэдын натlэкlэ чийм еуэу
тажджэр зэщlэувыlыкlащ.
Еплъмэ
тажджэм и пхэ шэрхъитlыр жыг лъабжьэ гуэрым
фlэнауэ адрей шэрхъитlыр кlэрахъуэу
жьым хэту иелъагъу Бэдын.
Уэ ди тхьэ ущыlэр пэжщ.
Жиlэри къэхъуным пэплъэу тысыжащ.
И къуэр бжьэпэм къехщ, тажджэм къыбгъэдыхьэри
шэрхъыр лъабжьэм къыфlихыу щlидзащ.
Къуэр а лэжьыгъэм гугъу зэрыдехьыр щилъагъум,
Бэдын къыпыгуфlыкlащ.
Бэдынокъуэ абы гу лъитэри и адэм еупщlащ,
-- Сыт ди адэ узыщыгуфlыкlыр? Жиlэри.
-- Сыт си гуфlэгъуэ сэ?
Ауэ... сщlэркъым сигу къыщlилъэдар
уи къуэм мыбы ущридзыхьжкlэ
уи тажджэри мы жыг лъабжьэм фlэнэу
укъызтригъэувыlэну пlэрэ? жысlэу.
Бэдынокъуэ и лэжьыгъэр игъэувыlэри
тэкlу гупсыса нэужь, и адэр тажджэм кърихыжащ.
-- Нартхэм я хабзэр згъэзэщlащ.
Бгым ушыздзын си къэлэнти ущыздзащ.
Уэ тхьэм укъигъэувыlамэ
сэ тхьэм сыпэувыну гуэныхьщ.
Нартхэм саукlами тlо ущыздзынкъым...
Тажджэ нэщlыр жыг лъабжьэм къыфlихыжщ,
бгым ириутlыпщхьэхри
зэдэ зэкъуэр мэзым щlэхьэжащ.
Мэзыр щlащыкlыурэ,
бгъуэнщlагъ гъущэ гуэр къагъуэтри,
ар Бэдын егъэзыпlэ хуищlащ.
Бэдыгокъуэ унэм кlуэжащ,
къыкlэлъыплъыну къигъэгугъэри.
Бэдын бгым щадзыжа фlэкl ямыщlэу,
Бэдынокъуэ и адэм гъуэмылэ хуихьурэ куэдрэ кlуащ...
Зэгуэрым
и къуэм къихьа гъуэмылэм
щынэл зэрыхэмылъым гу лъитэри къеупщlащ.
-- Щынэлым щхьэ уефыгъуэжа щlалэ?
А къыфхуэзгъэнар
уэри уи щlэблэми къывдэхуэжынти!
-- Нарт хэкум тlылlэ къихьэри псори ихьащ,
гуартэм щынэ хэтыжкъым.
-- Атlэ абы амал иlэщ, щlалэ.
гуартэхэр Амыщ и чэтыпlэжьым тевгъэт бжьыхьэм.
абы зыгуэр къыфхуихьынщ.
Нартхэр Бэдынокъуэ жиlэм едаlуэри
я мэлыр псэф хъуащ,
икlи зы мэлым щынитl щы щlэсу гъатхэ техьащ.
Ауэрэ кlуэурэ
зэгуэрым Бэдынокъуэ ихьа гъуэмылэм
щlакхъуэ хэмылъу къыщlэкlащ.
-- Гъавэм ущысхьыжай тlэ щlалэ?
-- Нарт хэку псом зы ху шынакъ илъыжкъым,
гъэблэ хъуащи, щlыр бгъэуэ гъэ техьэнущ,
трасэн ху жылэ яlэкъым.
-- Ари амалынчэкъым, щlалэ.
Тхьэгъэлэдж и гъэсашэ гъуэгужьыр ввэй,
абы фи гъавэр дэбэгъуэнщ.
Бэдынокъуэ аргуэру нартхэ чэнджэщ яхилъхьэри
я гъавэр зэфlэувэжащ.
Апхуэдэу екlуэкlыурэ
Бэдын гу лъитащ
Хуахьа гъуэмылэм мыlэрысэ зэрыхэмылъым.
-- Мыр лlо, щlалэ. Мыlэрысэ къысхуэпхьакъыми?
-- Мыlэрысейуэ хэкум итыр игъукlащ.
Сабий гъымэ lэщlэплъхьэн зы мыlэрысэ телъыжкъым
ди адэ.
-- Мы мэзым ущlэкlыжу ущехыжкlэ
уафэм удэплъеурэ ехи, зыгуэр плъагъунщ.
Бэдынокъуэ и адэм гъуэмылэ зэрыхуихьа
хъуржын нэщlыр къищтэжри,
уафэмкlэ дэплъейуэ мэзымкlэ ехыжу щlидзащ.
куэд имыкlуауэ
мыlэрысищ жыг щхьэкlэм пыту илъагъури
дэкlуейри къыпичащ, игъэзэжри и адэм хуихьащ.
-- Мыр сэ сшхымэ жылэр зыгуэркlэ пфlэкlуэдынщ.
зэрыпсэууэ хьый жылэр хэфщlэ.
А мыlэрысищым нартхэ я
мыlэрысэ хадэ цlэрыlуэр къытехъукlыжащ.
Апхуэдэурэ кудрэ екlуэкlыну къыщlэкlынт,
ауэ зы губзыгъэ гуэрым гу лъитэри жиlащ.
-- Уа, дэ дымыщlэу Бэдынокъуэ дэнэ щищlэрэ
мы lущыгъэ къомыр?
Ди гъавэр игъэбэвыжащ.
Ди жыг хадэр къигъэщlэрэщlэжащ.
Мыр даурэ?
Нартхэр зэхуэсри Бэдынокъуэ ираджащ.
Къыджеlэ lуэхур зытетыр, жаlэу къыщыпаубыдым,
яжриlащ.
-- Тезыр къыстевмылъхьэну сыкъэвгъэгугъэмэ
вжесlэнущ,
сыкъэвмыгъэгугъэмэ вжесlэнукъым.
-- Птетлъхьэнкъым зыри, жаlэри къагъэгугъащ.
-- Фыкъедаlуэ нтlэ.
Фэр нэхърэ сынэхъ lущкъым,
ауэ дэ псом нэхърэ Бэдын нэхъ lущщ.
Бэдын бгым щыздзыжакъым,
абы а псори къызжиlащ.
-- Уа, дэ ди Тхьэ,
Сыту щыуэгъэшхуэ тщlэуэ дытета
иджыри къэс мы дунейм. Жаlэри
зэрынарт жылэу ежьэри
Бэдын я дамэм тесу къахьжащ.
Абдежым Нартхэм зыханащ
я хабзэ бзаджэр.
Жьы хъуахэр бгым щадзыжыныр.
Нало Ахьмэдхъан Щэритхыжамкlэ.
Жыlэн – söylemek. İki parçalı fiiller gurubuna
girer. Bu nedenle şahıs ekleri de parçaların arasına
girer. Konu bahsi söylenen şey olduğundan cümle ona
göre oluşur. Şahıs eklerinden zaten
anlayabilirsiniz.
Сэ жысlащ. – Ben söyledim.
Уэ жыпlащ. – Sen söyledin.
Абы жиlащ. – O söyledi.
Дэ жытlащ. – Biz söyledik
Фэ жыфlащ. – Siz söylediniz.
Абыхэм жаlащ. – Onlar söylediler.
Buradaki söylemeler ortaya söylemelerdir. Herhangi
birine veya yöne değildir. Yön belirteci olmadığını
da sizler fark etmiş olmalısınız.
Сэ жызоlэ. – Ben söylüyorum.
Фэ жывоlэ. – Sen söylüyorsun.
Абы жеlэ. – Onlar söylüyorlar.
Дэ жыдоlэ. – Biz söylüyoruz.
Фэ жывоlэ. – Siz söylüyorsunuz.
Абыхэм жаlэ. – Onlar söylüyorlar.
Bu cümlelerde konu bahsi bir şeydir yani bir şey
söylemektir. Konuşmak değildir. Konuşmak – псэлъэн –
veya -- гушыlэн -- dır.
Birilerinin birilerine bir şey söylemesinin kalıbını
çıkaralım ve onu işleterek kendimizi geliştirelim.
Konu bahsimizin cümle başına geleceğini de
unutmayalım. Fiil başına gelen şahıs eki söylenen
fiil ortasındaki şahıs eki de söyleyeni temsil
etmektedir.
Сэ --------- сэ ---------- къы ---- з --- же – с –
lащ.
Уэ --------- уэ ----------- ны ----- б --- же – п --
lащ.
Абы ------ абы -------------------- . --- ж --- и --
lащ
Дэ --------- дэ ----------- къы ---- д – же –- т --
lащ.
Фэ --------- фэ ----------- ны ----- в --- же – ф --
lащ.
Абыхэм – абыхэм --------------- я --- ж --- а -- lащ.
Bu tablo işletilirken – щ – kalkarsa cümle soru
cümlesi,
Щ – yerine -- къэ – gelirse olumsuz soru
Щ – yerine – къым – gelirse olumsuz
Щ – yerine – нущ – gelirse gelecek zaman
Щ – yerine – т – gelirse bitmiş zaman olduğunu
biliyoruz.
O – o ile veya onlar ile eşleşecek olursa жри – жра
şeklinde araya kaynaştırma dolgu harfi girer.
Мы псалъэр сэ абы къызжиlащ.
Мы псалъэр сэ Зафер къызжиlащ.
Мы усэ дахэр абы абы жриlащ.
Мы усэ дахэр Мазэ и адэм жриlащ.
Bu sözcük ile ilgili detaylı çalışma ileride
yapılacaktır. Ön çalışma olarak tablonun
işletilebilmesi önemlidir. Benim çalışmalarımın
kocaman okyanus içerisinden su damlalarını size
anlaşılır hale getirmek olduğunu anlayabilirseniz
sanırım dilin genişliğini de bir nebze anlaşılır
kılmış olurum.
Bu cümleleri öğrenme güçlüğü olarak algılamayınız.
Dilin işleyiş mantığını öğrenmenizin önemi ile
ilgili olarak sizinle paylaştım. Eğer dilin işleyiş
mantığı bir defa kavranır ise iş kolaylaşacaktır.
Kendi mantığı içerisinde söylenen her söz herkesçe
anlaşılabilen bir yapıya sahiptir. Bu mantıkla yeni
üretilen sözcük dahi herkesçe ilk işitildiğinden
itibaren anlaşılır durumdadır.
Bunu veya herhangi bir şeyi söyleme şeklindeki cümle
oluşumu;
Сэ жызмыlэ. – Ben söylemeyeyim. ( söylemiyorum )
Уэ жумыlэ. – Sen söyleme.
Абы жремыlэ. – O söylemesin.
Дэ жыдмыlэ. – Biz söylemeyelim. ( Söylemiyoruz )
Фэ жывмыlэ. Siz söylemeyin.
Абыхэм жрамыlэ. Onlar söylemesinler.
Зыри жызмыlэу сыщысщ. – Bir şey söylemeden
oturuyorum.
Зыри жумыlэу щыс. – Bir şey söylemeden otur.
Мы къэдупсэлъар уи адэ жумыlэ. – Bu konuştuklarımızı
babana söyleme.
Мы къэдупсэлъар уи адэ жумыlыж. – Bu
konuştuklarımızı babana nakletme.
Мы къэдупсэлъар хасэм щыlуэтэж. – Bu
konuştuklarımızı dernekte anlat.
Nart destanlarından Bedın Dede’ nin ve oğlu
arasındaki ve Nartların törelerini uygulamaları ile
ilgili bazı ip uçlarını veren yukarıdaki parça töre
değişimleri, xabzenin oluşum ve değişimlerine de
ışık tutmaktadır.
Sözcük dağarcığı;
Гу зылъытапхъэ псалъэхэр
Амал – çare, çıkış yolu
Бгы -- yamaç
Чы -- çuguk
Гулъэ – kağnı dolusu
Ухуэн -- kurmak
Пэрыувэн—işe başlamak, işe koyulmak
Зыфlэлъхьэн – parçaları bir birine takmak
Ещыхьэкlуэн – üzüntüsünü iletmesi
(ölüm ile ilgili zamanının geldiğini iletmesi )
Къэлэн – görev
Къехьэлъэкlын – ağırına zoruna gitmek
Тажджэ – çubuktan örülerek yapılan çevirme
Мыгъуэ – zavallı, faydasız, mesnetsiz
Зэпышын -- uzatmak
Дзын -- atmak
Дэдзейн – yukarı atmak
Едзыхын – aşağı atmak
Дэхьейн – yukarıya götürmek
Ехьэхын – aşağıya götürmek
Дэкlуейн – yukarıya çıkmak
Къехын – aşağıya indirmek
Шэрхъ -- teker
Ежьэн – yürümeye başlamak, çıkış
Хуэм -- yavaş
Псынщlэ -- hızlı
Мывэ -- taş
Лъабжьэ -- dip
Къэублэн – bir şeyi başlatmak
Щыгъэтыжын – bir şeyi bitirmek
Еутlыпщхьэхын – aşağıya boşluğa bırakmak
Тезыр -- ceza
Гъаблэ -- kıtlık
Шынакъ -- tabak
Гъуэмылэ -- azık
Псэф – yüklü, hamile
Бгъэ – yüksüz, kısır
Ху – Buğday pirinç türü insanlık tarihinde ilk ekim
biçimi yapılan ürün türü.
Лъытэн – fark etmek
lущ – eğitimli, akıllı
Щыуагъэ – hata, yanılgı
Иджыри къэс – bu zamana kadar
Гъэгугъэн – güvence vermek
Гъавэ – ekilip biçilen ürün
Къом -- çok
Гъасэ – buğday türü ürünlerin biçilmiş hali
Цlэрыlуэ – ünlü
Зыхэнын – o davranışı, adeti terketmek
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхтэнщ. |
