DİL EĞİTİMİ     17. Ders SHOQUL İlhan Aydemir ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... ЕПЩlЫКlУБЛАНЭ ГУКЪИНЭ ON YEDİNCİ DERS İsimlerin şu anda oluyorum diye bir çekimlenmesi olmaz. Olsa da anlamlı cümleler oluşturmaz. Fakat şuyum buyum diye söylenir. İsimler gibi sıfat zamirler de çekimlenebilir. Sıfat değişimi şu anda da olabileceğinden çekim oluyorum diye yapılabilir. Fiillerin isimleri de tıpkı isimler gibi çekimlenir. Sıfat ve fiil isimlerinin çekimlenmesinde üçüncü şahıslarda şimdiki zaman yani ben şu olanım bu olanım ve üçüncü şahıslarda o bu olandır şu olandır şeklindeki çekimlerde üçüncü şahıslar мa eki alır. bunun dışında ise aynı isimler gibi çekimlenirler. Yani anlam oluşumu şimdiki zamanda gidiyor olanım, gitmiş olanım, gidecek olanım şeklinde oluşur. Bitmiş zaman da gidiyor olandım, gitmiş olandım, gidecek olandım şekillerinde oluşmaktadır. Uzak geçmiş zaman da ayrıca ifade edilir. Gerçekte zaman şimdiki zaman ve geçmiş zaman söylemleri olarak görülüyor.Bu zamanların olumsuz, soru, olmsuz soru ek ve yapılarını zaten öğrendik. Gitmek fiilini çekimlersek, yani gidiyor olan; сокlуэ уокlэ макlуэ докlуэ фокlуэ макlуэхэ Gitmiş olan olarak söylersek; сыкlуащ укlуащ кlуащ дыкlуащ фыкlуащ кlуахэщ Gidecek olan olarak düşünürsek; сыкlуэнущ укlуэнущ кlуэнущ дыкlуэнущ фыкlуэнущ кlуэнухэщ. Giderim сыкlуэнщ укlуэнщ кlуэнщ дыкlуэнщ фыкlуэнщ кlуэнхэщ Geçmişte gitmiş olan olarak da ; сыкlуат укlуат кlуат дыкlуат фыкlуат кlуахэт Uzak geçmişte gitmiş olan olarak da ; сыкlуэгъат укlуэгъат кlуэгъат дыкlуэгъат фыкlуэгъат кlуэгъахэт Şimdiki zaman olumlu bildirimi dışında tüm zamanların çekimlenmesi aynı biçimde şahıs ekleri ile gerçekleşir. Buna fiilin isminin çekiminde olumsuz, soru, olumsuz soru kalıpları da dahildir. şimdiki zamanın soru bildiriminde kural bozulmaz fakat sona рэ eklemesiyle soru yapıldığını öğrenmiştik. Gidiyor olanmıyım сыкlуэрэ? укlуэрэ? кlуэрэ? дыкlуэрэ? фыкlуэрэ? кlуэхэрэ? Gitmiş olanmıyım сыкlа? укlуа? кlуа? дыкlуа? фыкlуа? кlуахэ? Gidecek olanmıyım сыкlуэну? укlуэну? кlуэну? дыкlуэну? фыкlуэну? кlуэнухэ? Gideyim mi сыкlуэн? укlуэн? кlуэн? дыкlуэн? фыкlуэн? кlуэнхэ? İsmin çekimlenmesi ile aynıdır. сы Аднанщ у Аднанщ Аднанщ ды Адыгэщ фы Адыгэщ Адыгэхэщ. yıldızım сывагъуэщ увагъуэщ вагъуэщ дывагъуэщ фывагъуэщ вагъуэхэщ gezginim сыкъэкlухьакlуэщ укъэкlухьакlуэщ къэкlухьакlуэщ дыкъэкlухьакlуэщ фыкъэкlухьакlуэщ къэкlухьакlуэхэщ terziyim сыдэрбзэрщ удэрбзэрщ дэрбзэрщ дыдэрбзэрщ фыдэрбзэрщ дэрбзэрхэщ ıslağım сыпсыфщ упсыфщ псыфщ дыпсыфщ фыпсыфщ псыфхэщ hastayım сысымаджэщ усымаджэщ сымаджэщ дысымаджэщ фысымаджэщ сымаджэхэщ beyazım сыхужьщ ухужьщ хужьщ дыхужьщ фыхужьщ хужьхэщ öğrenciyim сыеджакlуэщ уеджакlуэщ еджакlуэщ дыеджакlуэщ фыеджакlуэщ еджакlуэхэщ rehberim сыгъуазэщ угъуазэщ гъуазэщ дыгъуазэщ фыгъуазэщ гъуазэхэщ sarrafım сыдыщэкlщ удыщэкlщ дыщэкlщ дыдыщэкlщ фыдыщэкlщ дыщэкlхэщ tüccarım сыщэхуакlуэщ ущэхуакlуэщ щэхуакlуэщ дыщэхуакlуэщ фыщэхуакlуэщ щэхуакlуэхэщ oyuncuyum сыджэгуакlуэщ уджэгуакlуэщ джэгуакlуэщ дыджэгуакlуэщ фыджэгуакlуэщ джэгуакlуэхэщ mızıkacıyım сыпшынауэщ упшынауэщ пшынауэщ дыпшынауэщ фыпшунауэщ пшынауэхэщ anneyim сыанэщ уанэщ анэщ дыанэщ фыанэщ анэхэщ işçiyim сылэжьакlуэщ улэжьакlуэщ лэжьакlуэщ дылэжьакlуэщ фылэжьакlуэщ лэжьакlуэхэщ aşçıyım сыпщафlэщ упщафlэщ пщафlэщ дыпщафlэщ фыпщафlэщ пщафlэхэщ demirciyim сыгъукlэщ угъукlэщ гъукlэщ дыгъукlэщ фыгъукlэщ гъукlэхэщ zenginim сыкъулейщ укъулейщ къулейщ дыкъулейщ фыкъулейщ къулейхэщ сыбейщ убейщ бейш дыбейщ фыбейщ бейхэщ fakirim - zavallıyım сытхьэмыщкlэщ утхьэмыщкlэщ тхьэмыщкlэщ дытхьэмыщкlэщ фытхьэмыщкlэщ тхьэмыщкlэхэщ kulum сылlыщlэщ улlыщlэщ лlыщlэщ дылlыщlэщ фылlыщlэщ лlыщlэхэщ çiftçiyim сымэкъумэшыщlэщ умэкъумэшыщlэщ мэкъумэшыщlэщ дымэкъумэшыщlэщ фымэкъумэшыщlэщ мэкъумэшыщlэхэщ bekçiyim сыхъумакlуэщ ухъумакlуэщ хъумакlуэщ дыхъумакlуэщ фыхъумакlуэщ хъумакlуэхэщ güzelim сыдахэщ удахэщ дахэщ дыдахэщ фыдахэщ дахэхэщ iyiyim сыфlщ уфlщ фlыщ дыфlщ фыфlщ фlыхэщ Değişik söylemleri zaten biliyoruz olumsuz, soru, olumsuz soru сыдахэкъым сыдахэкъэ? сыдахэ? сыфlкъым сыфlкъэ? сыфl? уфlкъым уфlкъэ уфl? gibi. Şunu bunu oluyorum, oldum olacağım, olmuştum, gibi cümleler: Дахэ сыхъуащ ухъуащ хъуащ дыхъуащ фыхъуащ хъуахэщ Ин ---------------------------------------------------------------------------------------- Псыф ----------------------------------------------------------------------------------- Егъэджакlуэ -------------------------------------------------------------------------- Cымаджэ ------------------------------------------------------------------------------ Къулей --------------------------------------------------------------------------------- Фlы -------------------------------------------------------------------------------------- Анэ -------------------------------------------------------------------------------------- Лlыжьы сохъу уохъу мэхъу дохъу фохъу мэхъухэ плъыжь сыхъуа? ухъуа? хъуа? дыхъуа? фыхъуа? хъуахэ? Лъэlуакlуэ ---------------------------------------------------------------------------- Къарууфlэ ---------------------------------------------------------------------------- гъукlэ сыхъуат ухъуат хъуат дыхъуат фыхъуат хъуахэт пщафlэ сыхъунущ ухъунущ хъунущ дыхъунущ фыхъунущ Fiilin isminin çekimlenmesine birkaç örnek daha verelim ; Yazmak fiilinin adı: тхэн сытхащ утхащ тхащ дытхащ фытхащ тхахэщ Yemek fiilinin adı :шхэн сышхащ ушхащ шхащ дышхащ фышхащ шхахэщ uyumak fiilinin adı : жейн сыжеящ ужеящ жеящ дыжеящ фыжеящ жеяхэщ sessizce kaybolmanın adı : кlуэсэн сыкlуэсащ укlуэсащ кlуэсащ дыкlуэсащ фыкlуэсащ кlуэсахэщ korkmak fiilinin adı : шынэн сышынащ ушынащ шынащ дышынащ фышынащ шынахэщ aramak fiilinin adı :лъыхъуэн сылъыхъуащ улъыхъуащ лъыхъуащ дылъыхъуащ фылъыхъуащ лъыхъуахэщ ürkmek - щтэн donmak fiilinin adı : щтын сыщтащ ущтащ щтащ дыщтыщ фыщтащ щтахэщ Dinlemek fiilinin adı: дэ!уэн сыдэlуащ удэlуащ дэlуащ дыдэlуащ фыдэlуащ дэlуахэщ Kaybolmak fiilinin adı: кlуэдын сыкlуэдащ укlуэдащ кlуэдащ дыкlуэдащ фыкlуэдащ кlуэдахэщ bakmak fiilinin adı : плъэн сыплъащ уплъащ плъащ дыплъащ фыплъащ плъахэщ Eylemlerin adı olan sözcükler bir liste halinde verilecektir. Bir şeyi yazmak bir şeyi dinlemek veya bir şeyi kaybetmek ise farklı biçimde ifade bulmak durumundadır. Bazı fiillerin bu çekimi olmaz. Örneğin bir şeyi uyumak, bir şeyi bayılmak olmaz da birini uyutmak birini bayıltmak şeklinde cümle oluşacağından onların çekimi de kendi kurallarınca гъэ ön eki eklenerek olur. Bir şeyi yazmak : тхын стхащ птхащ итхащ ттхащ фтхащ ятхащ ( иатхащ ) Bir şeyi dinlemek: едэlуэн седэlуащ уедэlуащ едэlуащ дедэlуащ федэlуащ едэlуахэщ Bir şeyi kaybetmek: Гъэкlуэдын згъэкlуэдащ бгъэкlуэдащ игъэкlуэдащ дгъэкlуэдащ вгъэкlуэдащ ягъэкlуэдащ (иагъэкlуэдащ ) Bir şeyi görmek: лъагъун Слъэгъуащ плъэгъуащ илъэгъуащ тлъэгъуащ флъэгъуащ ялъэгъуащ. Bir şeyi yemek : Шхын сшхащ пшхащ ишхащ тшхащ фшхащ яшхащ сшха? пшха? ишха? тшха? фшха? яшха? сошх бошх иешх дошх фошх яшх сшхырэ? пшхырэ? ишхрэ? тшхырэ? фшхырэ? яшхрэ? сшхыкъым пшхыкъым ишхкъым тшхыкъым фшхыкъы яшхкъым birini uyutmak : гъэжейн Сэ ----- сэ -------------- сы ---- з -- гъэ ---- жеящ. Уэ ------ уэ -------------- у ----- б -- гъэ ----- жея? Ар ----- абы ------------ . ------ и -- гъэ ----- жеякъым. Дэ ------ дэ ------------- ды ---- д -- гъэ ----- жеякъэ? Фэ ------ фэ ------------ фы ---- в -- гъэ ---- жейнщ. Ахэр - абыхэм --------- . ------ а -- гъэ ----- жейнт Сэ уэ сыбгъэжеящ. Beni sen uyutmuş olansın. Beni sen uyuttun gibi. Сэ абы сигъэжеящ. Сэ фэ сывгъэжеящ. Сэ абыхэм сагъэжеящ. Уэ сэ узгъэжеящ. Уэ абы уигъэжеящ. Уэ дэ удгъэжеящ. Уэ абыхэм уагъэжея? Bu örnekleme çoğaltılabilir. Fiile yakın olan şahıs eki uyutan diğeri uyuyandır. Sevmek : фlыуэ лъагъун Сэ ------- сэ ---------- фlыуэ -------- сы ---- з -- о -- лъагъу Уэ -------- уэ --------- фlыуэ ---------- у ---- б -- о Ар ------- абы ------- фlыуэ ----------- . ---- и -- е Дэ -------- дэ --------- фlыуэ --------- ды --- д -- о Фэ -------- фэ -------- фlыуэ --------- фы --- в -- о Ахэр ---- абыхэм --- фlыуэ ---------- . ----- и -- а Сэ уэ фlыуэ сыболъагъу.-- Sen beni seviyor olansın. Beni seviyorsun. Сэ абы фlыуэ селъагъу. -- Beni seviyor. Сэ фэ фlыуэ сыволъагъу. -- Beni seviyorsunuz. Сэ абыхэм фlыуэ салъагъу. -- Beni seviyorlar. Уэ сэ фlыуэ узолъагъу. ---- Seni seviyorum. Уэ абы фlыуэ уелъагъу. ----- Seni seviyor. Öndeki şahıs ekleri sadece cümlelerin kavranması içindir. Diğer çaprazlamaları işleterek her tablodan sadece olumlu olarak otuz ikişer cümle türetilebilir. Beni seviyor musun? Фlыуэ сыплъагъурэ? Onu seviyor musun? Фlыуэ плъагъурэ? Фlыуэ сыплъагъукъэ? – Beni sevmiyor musun? Фlыуэ узолъагъу. – Seviyorum. Япэм фlыуэ услъагъут. – Eskiden seni seviyordum. Иджы фlыуэ услъагъужкъым. Şimdi, artık seni sevmiyorum. Мазэрэ Динэрэ фlыуэ зэролъагъухэ. Maze ile Dine birbirlerini seviyorlar. Зэшхэр фlыуэ зэролъагъухэ. Kardeşler birbirlerini seviyorlar. Фlэфl -- Sevmek Сыт нэхъ пшхын? – Ne yersin? Сыт нэхъ пфlэфl? – Daha çok neyi seversin. Псыхьэлывэ сфlэфlщ.—Su böreğini severim. lэфlэуфlэ зыгуэрхэр нэхъ сфlэфlщ. Tatlı bir şeyleri daha çok severim. lэфl -- Tatlı Гуащlэ -- Ekşi Сыр -- Acı Дыдж – Acı ( patlıcan ve salatalıktaki acımsı tat ) Фlэlу – Yemeklerin bozulmaya döndüğündeki tadı. Кlыбжь – Soğanımsı tat Накlуэ Зафер шхапlэм дыгъакlуэй Хьэнтхъупс гуащlэ дегъафэ. Пщтыр пщтыру хьэнтхъупс дефэнщ. Зафер тхъу, шатэ, шху, кхъуей къищэхуащ. Зафер шэрэ шхурэ ишхыну фlэфlщ. Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. ......................................................................................................................................... 1.Ders      2.Ders      3.Ders      4.Ders      5.Ders      6.Ders      7.Ders      8.Ders      9.Ders      10.Ders 11.Ders      12.Ders      13.Ders      14.Ders      15.Ders      16.Ders      17.Ders      18.Ders  19.Ders      20.Ders      21.Ders      22.Ders      23.Ders      24.Ders      25.Ders       26.Ders      27.Ders    28.Ders      29.Ders      30.Ders .........................................................................................................................................