ЕПЩlЫКlУТlАНЭ ГУКЪИНЭ
ON İKİNCİ  DERS

Адыгэбзэр  макъыбзэу  зэрызыхэтым  щхьэкlэ             
 псалъэхэм я зыхэувэкlэри  абы  елъытауэщ.                   
 Ауэ иджы дэ  дызтелэжьыхьынур псалъэухарщ.

Adige dilinin bir ses dili olması nedeniyle sözcüklerin oluşumu da ona göredir. Bizim şimdi üzerinde çalışacağımız şey cümle üzerinedir.

ПСАЛЪЭУХАМ И ЗЫХЭТЫКlЭР 

CÜMLENİN DİZİLİŞİ

 
Ben Adige'yim.                  

 Сэ  сы Адыгэщ.          

 Уэ   у  Адыгэщ.           

 Ар  .  Адыгэщ.           

 Дэ  ды  Адыгэщ.           

 Фэ  фы  Адыгэщ.           

 Ахэр  .  Адыгэхэщ.  

 Ben Adige miyim?

 Сэ сы   Адыгэ?           

 Уэ   у   Адыгэ?           

 Ар   .  Адыгэ?          

 Дэ  ды  Адыгэ?      

 Фэ   фы  Адыгэ?          

 Ахэр .  Ады гэхэ?     

Ben Adige değilim.

 Сэ  сы  Адыгэкъым.          

 Уэ   у  Адыгэкъым.          

 Ар  .  Адыгэкъым.         

 Дэ   ды  Адыгэкъым.         

 Фэ   фы  Адыгэкъым.          

 Ахэр .  Адыгэхэкъым.  

Ben Adige değil miyim?

 Сэ  сы  Адыгэкъэ?

 Уэ  у   Адыгэкъэ?

 Ар  .  Адыгэкъэ?

 Дэ  ды  Адыгэкъэ?

 Фэ фы  Адыгэкъэ?

 Ахэр .  Адыгэхэкъэ?

Birinci tür cümle kalıbı konu bahsi ben sen o olan ve ben buyum şuyum şeklindeki cümle kalıbıdır. O ve onlar için şahıs eklerinin oluşmadığı görülüyor. Onları  o dan ayıran  хэ  eki de açıkça görülüyor. щ sesinin şu anki hali gösterdiği de anlaşılıyor. Ben buyum şuyum türü cümlelerde isim, sıfat, meslek veya hangi iş üzerinde çalışıldığı yazılabilir. Şahıs ekleri özel isimler dışında sözcüğe bitişik yazılır.

 Сэ  сы  Аднанщ.                

 Уэ  у  Заферщ.               

 Ар   Мазэщ.                  

 Сэ  сы  Динэ?                

 Уэ  у  Гупсэ?                 

 Ар  Пагуэ?             

 Сэ сы Быцэкъым.            

 Уэ у Умаркъым.             

 Ар  Дисэкъым.             

 Сэ сы Дахэуэскъэ?

 Уэ у Нэжанкъэ?

 Ар  Кlушэкъэ?

Ben güzelim.           

 Сэ  сыдахэщ.              

 Уэ   удахэщ.                 

 Ар  дахэщ.                 

 Дэ   дыдахэщ.               

 Фэ   фыдахэщ.               

 Ахэр   дахэхэщ.  

Ben güzel miyim?

 Сэ  сыдахэ?        

 Уэ удахэ?         

 Ар  дахэ?          

 Дэ дыдахэ?        

 Фэ фыдахэ?        

 Ахэр  дахэхэ?   

Ben güzel değilim.

 Сэ  сыдахэкъым.

 Уэ  удахэкъым.

 Ар  дахэкъым.

 Дэ  дыдахэкъым.

 Фэ  фыдахэкъым.

 Ахэр  дахэхэкъым. 

Ben güzel değil miyim?   

 Сэ   сыдахэкъэ?         

 Уэ   удахэкъэ?         

 Ар  дахэкъэ?           

 Дэ  дыдахэкъэ?       .         

 Фэ  фыдахэкъэ?        

 Ахэр  дахэхэкъэ? 

Ben güzeldim.

 Сэ  сыдахэт.         

 Уэ  удахэт.          

 Ар  дахэт.           

 Дэ  дыдахэт

 Фэ  фыдахэт.        

 Ахэр  дахэхэт.

Ben güzel değil miydim?( vurgu )

 Сэ  сыдахэт?

 Уэ  удахэт?

 Ар  дахэт?

 Дэ  дыдахэт?

 Фэ  фыдахэт?

 Ахэр  дахэхэт?

Bitmiş zaman ile ilgili çekim de görülüyor.  Bitmiş zaman sorusunun  vurgu ile yapıldığını da fark etmiş olmalısınız. Bitmiş zaman olumsuz ve   olumsuz sorusu da  т  den sonra къым  ve  къэ getirilerek yapılır.

  Сэ  сыегъэджакlуэщ. -- Ben öğretmenim.

  Уэ  уеджакlуэщ. --  Sen öğrencisin.

  Зафер  усакlуэщ.  --  Zafer şairdir.

  Дэ  дысурэтыщlщ. --  Biz ressamız.

  Фэ  фыкъэкlухьакlуэщ. --  Siz gezginsiniz.

  Ахэр  тхакlуэхэщ. --  Onlar şairdirler.

  Мыр  унэщ. -- Bu evdir.

  Ар унэ  дахэщ. -- O güzel evdir.

  Жыгыр  дахэщ. -- Ağaç güzeldir.

  Жыгхэр  дахэхэщ. -- Ağaçlar güzeldirler.

  Жыгхэр  щхъуантlэхэщ.-- Ağaçlar yeşildirler.

  Жыгхэр  щхъуэнтlабзэхэщ. -- Ağaçlar yem yeşildirler.

  Унэхэр  дахэхэщ.  -- Evler güzeldirler.

  Унэхэр  дэхабзэхэщ.  -- Evler güp güzeldirler.

  Мазэ  хъыджэбз  дахэщ. -- Maze güzel kızdır.

  Мазэ  хъыджэбз  дэхэшхуэщ. -- Maze büyük ve güzel kızdır.

  Нэжан  хъыджэбз  lущщ. -- Nejan  akıllı kızdır.

  Истанбул  уэрамхэр  дахэ? -- İstanbul caddeleri güzel mi?

  Гупсэ  япэм  дахэт. -- Gupse eskiden güzel miydi?

  Динэ  хъыджэбз  дэхэшхуэт. -- Dine büyük ve güzel kızdı.

  Шхапlэхэр  къабзэхэщ. -- Lokantalar temizdirler.

  Шхапlэхэр  къэбзабзэхэщ. -- Yemekhaneler tertemizdirler.

  Зафер  щlэлэфlщ. -- Zafer iyi gençtir.

  Зафер  щlалэ зэкlужщ. -- Zafer yapısı davranışları uyumlu gençtir.

  Сэ  си  щlэлэгъуэм  сыкъарууфlэт.-- Ben gençken  güçlüydüm.

   Мазэ  дэрбзэрышхуэщ.

   Абы сыти  иедыф.

İkinci cümle kalıbı ise ben senin , sen benim,  ben sizin,  siz  benim şuyun buyunum şeklindeki çaprazlamalardır. Burada ben sen  kendileriyle ve  ben bizle , sen sizle  eşleşmez. Diğer tüm çaprazlamalar yapılabilir. Çaprazlamalar yapılırken sesli harf sesli harf yan yana gelirse araya p anlamsız bağlacı girer. Ахэр  ile başlayan cümlelerin sonuna хэ çoğul eki alır.  ахэр  абыхэм ile eşleşirse a  я  olur.

 Сэ ------- сэ ------ сы --- с -- и -- къуэ --  щ.

 Уэ ------- уэ ------- у ---- у -- и -- пхъу -- ?

 Ар ------- абы ----  . ---- и ------ пышэгъу -- къым.

 Дэ ------- дэ -----  ды -- д -- и -- шыпхъу -- къэ?

 Фэ ------- фэ ----- фы -- ф -- и -- къуэш -- т.

 Ахэр -- абыхэм -- . --- а'я ------лэжьэгъу -- хэ -- т?

 Сэ уэ сы - у - и - къуэ щ.

-------------- сы -ben

------------------- уи  - senin

------------------------ къуэ  -oğul

-------------------------------- щ. - durumundayım.

 Сэ  уэ сыуикъуэщ. -- Ben senin oğlunum.

Сэ ------- сэ ------ сы --- с -- и -- къуэ --  щ.

 Уэ ------- уэ ------- у ---- у -- и -- пхъу -- ?

 Ар ------- абы ----  . ---- и ------ пышэгъу -- къым.

 Дэ ------- дэ -----  ды -- д -- и -- шыпхъу -- къэ?

 Фэ ------- фэ ----- фы -- ф -- и -- къуэш -- т.

 Ахэр -- абыхэм -- . --- а'я ------лэжьэгъу -- хэ -- т?

Сэ  абы  сы - . - ри - къуэщ.

 Сэ  абы  сырикъуэщ.  --  Ben onun oğluyum.

Burada  ы ile и yan yana geldiğinden araya р girmiştir. ( anlamsız harf )

Сэ ------- сэ ------- сы --- с -- и -- къуэ --  щ.

 Уэ ------- уэ ------- у ---- у -- и -- пхъу -- ?

 Ар ------- абы ---- . ---- и ------ пышэгъу -- къым.

 Дэ ------- дэ -----  ды -- д -- и -- шыпхъу -- къэ?

 Фэ ------- фэ ----- фы -- ф -- и -- къуэш -- т.

 Ахэр -- абыхэм -- . --- а'я ------лэжьэгъу -- хэ -- т?

 Сэ  фэ  сы - ф - и - къуэщ.

 Сэ  фэ  сыфикъуэщ.

 Сэ  фэ  сывикъуэщ. – Ben sizin oğlunuzum.

Сэ ------- сэ ------- сы --- с -- и -- къуэ --  щ.

 Уэ ------- уэ ------- у ---- у -- и -- пхъу -- ?

 Ар ------- абы ----  . ---- и ------ пышэгъу -- къым.

 Дэ ------- дэ ------ ды -- д -- и -- шыпхъу -- къэ?

 Фэ ------- фэ ----- фы -- ф -- и -- къуэш -- т.

 Ахэр -- абыхэм -- . --- а'я ------лэжьэгъу -- хэ -- т?

 Сэ  абыхэм  сы - ра - къуэщ.

 Сэ  абыхэм  сыракъуэщ. -- Ben onların oğluyum.

Сэ ------- сэ ------- сы --- с -- и -- къуэ --  щ.

 Уэ ------- уэ ------- у ---- у -- и -- пхъу -- ?

 Ар ------- абы ---- . ----- и ------- пышэгъу -- къым.

 Дэ ------- дэ ------ ды -- д -- и --- шыпхъу -- къэ?

 Фэ ------- фэ ----- фы -- ф -- и -- къуэш -- т.

 Ахэр -- абыхэм -- . --- а'я ------- лэжьэгъу -- хэ -- т?

 Уэ  сэ  у - с - и - къуэ - щ.

 Уэ  сэ   усикъуэщ. -- Sen benim oğlumsun.

 Уэ  абы  у  - . - ри - пхъу - щ.

 Уэ  абы   урипхъущ. -- Sen onun kızısın.

 Уэ  дэ  у - д - и - пхъу - щ.

 Уэ  дэ удипхъущ. -- Sen bizim kızımızsın.

 Уэ  абыхэм  у - . - ра - пхъу - щ.

 Уэ  абыхэм  урапхъущ. -- Sen onların kızısın.

  Ар  сэ   . - с - и - пышэгъу - щ. 

  Ар  сэ  си  пышэгъущ. -- O benim muhatabımdır.

  Ар  уэ   . - у - и - пышэгъу - щ.

  Ар  уэ  уи  пышэгъущ. -- O senin muhatabındır.

  Ар  абы  . - и - . - пышэгъу ?

  Ар  абы  и  пышэгъу?  -- O onun muhatabı mı?

  Ар  дэ   .  д - и - пышэгъу - къым.

  Ар  дэ  ди  пышэгъукъым. -- O bizim muhatabımız değil.

  Ар  фэ  . - ф - и - пышэгъу - къэ?

  Ар  фэ  фи  пышэгъукъэ?  -- O sizin muhatabınız değil mi?

  Ар  абыхэм   . - я - пышэгъут.

  Ар  абыхэм  я  пышэгъут . -- O onların muhataplarıydı.

  Bu örneklemeleri sizler istediğiniz kadar çoğaltabilirsiniz.

  Önemli olan yapıyı bir defa kavramaktır.

  Япэм Умар сэ  си лэжьэгъут. -- Eskiden Ömer benim iş arkadaşımdı.

  Сэ уэ сыуиныбжьэгъутэкъэ? -- Ben senin arkadaşın değil miydim?

  Сэ  абыхэм   сыращ!алэц!ык!ущ. -- Ben onların küçük çocuğuyum.

   Ахэр  сэ си къуэшхэщ. --- Onlar benim kardeşlerimdir.

   Ахэр  фэ фи шыпхъухэщ. -- Onlar sizin kız kardeşlerinizdir.        

   Дэ   абыхэм  дыралэжьэгъущ. -- Biz onların iş arkadaşlarıyız.

   Мазэ  Зафер  ипхъущ. -- Maze Zafer’in kızıdır.

   Зафер  Мазэ  и  адэщ. --  Zafer Maze' nin babasıdır.

Üçüncü cümle kalıbı da ben sen o ların beni seni o yu tanıdığı gördüğü ettiği eylediği tür cümle kalıbıdır. Bu cümle kalıplarından bahsedişimizin nedeni cümle başına gelen sözcüklerin görüntülerinin fiil başına eklemlenmesi nedeniyle fiil başındaki görüntüleri kavratmak amacına yöneliktir. Eğer bu görüntüler tanınmazsa evinde ailesinde veya zorunlu öğrenme ortamı yaratılarak öğrenme sağlanmazsa sonradan dili konuşmak mümkün olmaz. En basit görüntü dahi sözcüğün anlaşılmasını güçleştirir. Birinci sütun daima p halinde ikinci sütun  м  halinde  ve birinci sütunun görüntüsü  üçüncü sütunda ikinci  sütunun görüntüsü de dördüncü sütundadır. Dördüncü sütundaki harfler ise ses uyumuna göre ikisinden biri gelir.

Şimdiki zaman olumlu özel söylemi;

 Сэ -------- сэ --------- сы ---- с'з --- о -- цlыху.

 Уэ -------- уэ --------- у ------ б'п --- о -- лъагъу.

 Ар ------- абы -------- . ------- и ---- е -- щlэ.

 Дэ -------- дэ --------- ды ---- т'д -- о -- тх.

 Фэ ------- фэ --------- фы --- ф'в -- о -- хуапэ.     

 Ахэр --- абыхэм ---- . ------- и ---- а -- тlэщl.

Сэ  уэ  сы - б - о - цlыху.

 ----------- сы  -- tanınan ( ben )

 ----------------- б  -- tanıyan ( sen )

 --------------------- о  -- şimdiki halde

 ------------------------- цlыху -- tanımak fiil kökü.

Bu arada sesli harfler yan yana geldiğinde ses bileşenlerinin

Oluşumlarına ve düşen seslerin farkına varmalısınız.

             Сэ   уэ   сыбоцlыху. ---- Beni  sen tanıyorsun.

Сэ -------- сэ --------- сы ---- с'з --- о -- цlыху.

 Уэ -------- уэ --------- у ------ б'п --- о -- лъагъу.

 Ар ------- абы -------- . ------- и ---- е -- щlэ.

 Дэ -------- дэ --------- ды ---- т'д -- о -- тх.

 Фэ ------- фэ --------- фы --- ф'в -- о -- хуапэ.     

 Ахэр --- абыхэм ---- . ------- и ---- а -- тlэщl.

 Сэ  абы  сы - и - е - цlыху.

 Сэ  абы  сецlыху. -- Beni o tanıyor.

Burada  ы – и – е  yan yana gelince e kalır diğerleri düşer.

Сэ -------- сэ --------- сы ---- с'з --- о -- цlыху.

 Уэ -------- уэ --------- у ----- б'п --- о -- лъагъу.

 Ар ------- абы -------- . ----- и ----- е -- щlэ.

 Дэ -------- дэ --------- ды -- т'д --- о -- тх.

 Фэ ------- фэ --------- фы -- ф'в -- о -- хуапэ.     

 Ахэр --- абыхэм ---- . ------ и ---- а -- тlэщl.

 Cэ  фэ  сы - в - о - цlыху.

 Сэ  фэ  сывоцlыху. -- Beni siz tanıyorsunuz.

Сэ -------- сэ --------- сы ---- с'з --- о -- цlыху.

 Уэ -------- уэ --------- у ------ б'п --- о -- лъагъу.

 Ар ------- абы -------- . ------- и ---- е -- щlэ.

 Дэ -------- дэ --------- ды ---- т'д -- о -- тх.

 Фэ ------- фэ --------- фы --- ф'в -- о -- хуапэ.     

 Ахэр --- абыхэм ---- . ------- и ---- а -- тlэщl.

 Cэ  абыхэм  сы - и - а - цlыху.

 Сэ  абыхэм  сацlыху. -- Beni onlar tanıyorlar.

 Burada  ы – и – а   yan yana gelince sadece a kalır diğerleri düşer.

 Зафер  зэрыщlэлэфlыр ( Ар  сэ ) сощlэ.

 Зэр – Eki birbirimizi tanıyoruz, biliyoruz, görüyoruz cümlelerinde kullanılır.

 Заферрэ сэрэ дызэроцlыху.

 Заферрэ сэрэ дызэрощlэ.

 Заферрэ сэрэ дызэрлъэгъуащ.

 Дэ махуэ къэс дызэролъагъу.

 Мазэрэ уэрэ фызэрлъэгъуа?

 Дызэрлъэгъуащ.

 Мазэрэ уэрэ фызэрцlыхуа?

 Дызэрцlыхуащ.

 Дызэрцlыхуакъым.

 Зэдэ зэпхъур фlыуэ зэролъагъу.

 Зэнэ зэпхъур Фlыуэ зэролъагъу.

Şimdiki zaman sorusu veya olumsuz bildiriminde o kalkar ve soruda

sona рэ eklenir, olumsuz bildirimde къым , olumsuz soru da  къэ eklenerek  yapılır.

Geçmiş ve bitmiş zaman çizelgesi de ;

  Сэ -------- сэ -------- сы --- с'з -- лъэгъу - а -- щ.

  Уэ -------- уэ --------- у ---- б'п --- цlыху -- а -- ?

  Ар ------- абы ------- . ------ и --------------- а -- къым.

  Дэ -------- дэ -------- ды --- т'д ------------- а -- къэ?

  Фэ ------- фэ -------- фы -- ф'в ------------- а -- т.

  Ахэр --- абыхэм --- . ------ а'я ------------- а -- хэ -- т?

Ахэр  сэ   . -- с -- лъэгъу -- а -- хэ -- щ.

  ---------------  . -- görülen (o)

  ------------------- с  -- gören ( ben )

  ---------------------- лъэгъу -- görme fiili

  ---------------------------------- а -- geçmiş zamanda

  --------------------------------------- хэ --görülen o yu onlar yapan lar eki

  -------------------------------------------- щ. -- şu andaki hal durum.

Onlar benim görmüş olduklarımdır.

 Ахэр  сэ  . -- с -- лъэгъу -- а -- хэ -- щ.

Ахэр  сэ  слъэгъуахэщ.  -- Onları ben görmüş durumdayım.

Сэ -------- сэ -------- сы --- с'з -- лъэгъу - а -- щ.

Уэ -------- уэ -------- у ---- б'п --- цlыху -- а -- ?

Ар ------- абы ------- . ------ и --------------- а -- къым.

Дэ -------- дэ -------- ды --- т'д ------------- а -- къэ?

Фэ ------- фэ -------- фы -- ф'в ------------- а -- т.

Ахэр --- абыхэм --- . ------ а'я ------------- а -- хэ -- т?

Ахэр   уэ  . -- п -- лъэгъу -- а -- хэ?

Ахэр  уэ   плъэгъуахэ? --  Onları sen görmüş durumda mısın?

Onlar senin görmüş oldukların mıdır?

Bu çaprazlamaları istediğimiz kadar çoğaltabiliriz.

Лэжьыгъэр зэхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.