ЕЯНЭ ГУКЪИНЭ
SEKİZİNCİ DERS
Лъ - лъ Le sesinin dilin damaktan ayrılmadan sürekli
çıkarılan bir sestir.
Dilin iki yanından hava çıkarılarak seslendirilir.
Ses öğreticiden alınmalıdır.
Bu harfin girdiği
sözcükler genel olarak konum belirtmede yatay
olan şeyler alt taraf ayak veya yol, iz peşi sıra
veya kap gibi sözcüklerdir.
Лъы --- kan
Лъакъуэ- ayak
Лъынтхуэ - damar
Лъэужь - iz
Лъэ - kap – ayak
Лъагъуэ - belirti
Лъэн -- buruşma
Лъэлъэн -- sökülme, ufalanma
Пхъу -kız evlat
Пхъурылъху – kızın çocuğun çocuğu (torun).
Псэуалъэ - ev
Къуэ - erkek evlat
Фалъэ - tas
Къуэрылъху - oğul çocuğu ( torun )
Шыпхъу - kız kardeş
Къуэш - erkek kardeş
Дэлъху- kız için erkek kardeş
Псалъэ - kelime
Псэлъалъэ -sözlük
Псалъэуха -cümle
Тхылъ - kitap
Тхылъылъэ -kitaplık
Лъапэ -- alt uc başlangıç
Лъэбакъуэ – adım
Кхъухь – gemi
Лъэтэн- uçmak
Кхъухьлъатэ- uçak
Лъ nin т olması uçmaktır. Bildiğimiz gibi T harfi
konum olarak yukarıyı temsil eder.
Бзухэр мэлъатэ ---- Kuşlar uçuyorlar.
Бзухэр мэлъэтэфхэ. -Kuşlar uçabiliyorlar.
Хьэхэр лъэтэфкъым. - Köpekler uçamıyorlar.
Жыгым тес бзухэр лъэтэжахэщ. - Ağaca tüneyen kuşlar
geri uçtular.
Мылъэтэфу къэна бзур лlащ. - Uçamadan kalan kuş
öldü.
Сымаджэ хъуа хьэжьыр лlащ. - Hastalanan yaşlı köpek
öldü.
Бзур джэдум илlащ. ------------ Kuşu kedi boğdu.
Зафер и лъэпыlухэр игъэкlуэдащ. - Zafer terliklerini
kaybetti.
Зафер и лъэпэдхэр ижьыщlыжащ. - Zafer çoraplarını
yıkadı.
Сэ Зафер и щырыкъухэр плъыжьыфэу исlащ. Ben Zafer'in
ayakkabılarını
---------------------------------------------------
kırmızıya boyadım.
Bu dilde bulunan bir kısım fiiller iki parçalıdır.
İki parçalı fiillerde konu bahsi
ap olduğunda şahıs ekleri daima iki parça arasına
girer.
Жыlэн - söylemek иlэн - renklendirmek boyamak( bir
şeyi olması bu
kategoride değildir.) къэщтэн - almak лъытэн –fark
etmek
lулъхьэн - Bir şeyi bir şeyin (ağzına ), önüne
koymak.
телъхьэн - üzerine koymak gibi. т - üstüne е - bir
nesnenin
лъ - yatay veya cansız bir nesneyi хьэн- belirtilmiş
konumuna getirmek.
Bunu ben söylüyorum. -------- Bunu ben mi
söylüyorum?
Мыр сэ жызоlэ. ----------------- Мыр сэ жысlэрэ?
---------- уэ жыбоlэ. ------------------------ уэ
жыпlэрэ?
--------- абы жеlэ. -------------------------- абы
жиlэрэ?
---------- дэ жыдоlэ. ------------------------ дэ
жытlэрэ?
---------- фэ жывоlэ. ----------------------- фэ
жыфlэрэ?
--------- абыхэм жаlэ. ------------------ абыхэм
жаlэрэ?
Bunu ben söyledim. ------------- Bunu ben mi
söyledim?
Мыр сэ жысlащ. -------------- Мыр сэ жысlа?
-------- уэ жыпlащ. ----------------------- уэ жыпlа?
------- абы жиlащ. ----------------------- абы жиlа?
-------- дэ жытlащ. ----------------------- дэ жытlа?
-------- фэ жыфlащ. ---------------------- фэ жыфlа?
----- абыхэм жаlащ.------------------ абыхэм жаlа?
Мазэ и адэм и лъэпыlухэр бжэlупэм lуилъхьащ.
Сэри Мазэ и лъэпыlухэр бжэlупэм lуслъхьащ.
Уэри -----------------------------------------------
lуплъхьащ.
Абыи -----------------------------------------------
lуилъхьащ.
Дэри
-------------------------------------------------
lутлъхьащ.
Фэри
-------------------------------------------------
lуфлъхьащ.
Абыхэми -------------------------------------------
lуалъхьащ.
En alttaki cümlenin sonuna çoğul eki ayrıca alması
gerekmiyor.
Çünkü и - o , а- onlar olduğu belli.
Maze babasının terliklerini kapının önüne koydu
Ben de Maze'nin terliklerini kapının önüne koydum
Sen de
------------------------------------------------------
n.
O da
----------------------------------------------------------
.
Biz de
-------------------------------------------------------
k.
Siz de
-------------------------------------------------------
nuz.
Onlar da
----------------------------------------------------
lar.
Зэдэ - birlikte yapılan şeyler için ön ektir.
Нобэ Мазэрэ Динэрэ зэдэджэгуахэщ. -
----------------------------- Bu gün Maze ile Dine
birlikte oynadılar.
Джэгун яуха иужьым, -------------- Oyunları
bittikten sonra,
Зэрджэгуа lэмэпсымэхэр пхъуантэм далъхьэжащ.
-------------------- Oynadıkları araç ve gereçleri
sandığa koydular.
Динэ и унэ лэжьыгъэхэм зы сэхьэт пlалъэкlэ елэжьащ.
----------------------------- Din ev ödevlerine bir
saat süre ile çalıştı.
Лэжьэн иуха иужьым, -------- Çalışmayı bitirdikten
sonra,
и тхылъхэр дахэурэ и тхылъылъэм ирилъхьэжащ.
--------------------------- Kitaplarını güzelce
çantasına geri koydu.
Ар зылъэгъуа и адэми абы фlыщlэшхуэ къыхуищlащ.
-------------------------- Onu gören babası da ona
beğenisini bildirdi.
Динэ игу зэгъауэ и адэм бгъдэтlысхьэжащ.
-------------- Dine gönül rahatlığı içerisinde
babasının yanına oturdu.
Шхэгъуэр къыщысым, ------------------Yemek vakti
gelince,
,
Мазэ и анэм дэlэпыкъуащ. ------------ Maze annesıne
yardım etti.
lэнэр къигъуващ, ------------------------ Masayı
kurdu,
Бжэмышххэр lэнэм трилъхьащ, -- Kaşıkları masanın
üzerine koydu,
Тепщэчхэр lнэм трилъхьащ. ---- Tabakları masanın
üzerine koydu,
Щlакхъуэри lэнэм бгъурилъхьащ. - Ekmeği de masanın
yanına koydu.
Мазэ и анэмрэ и адэмрэ и гъусэу зыдэшхахэщ.
-------------------- Maze annesi ve babası ile
birlikte yemeklerini yediler.
Şimdi de konum olarak - т , с ,лъ - durum bildiren
seslere bir bakalım.
Зафер унащхьэм тетщ. ----- Zafer evin üstünde
duruyor.
------------------------ тесщ.
------------------------------ oturuyor.
------------------------ телъщ.
---------------------------- yatıyor.
Мазэ унэм щlэтщ. ------- - Maze evin içinde duruyor.
-------------------- щlэсщ.
-------------------------------- oturuyor.
-------------------- щlэлъщ.
------------------------------ yatıyor.
Динэ псым хэсщ. ----- Dine suyun içinde oturuyor.
------------------ хэтщ.
------------------------------ duruyor.
------------------ хэлъщ.
---------------------------- yatıyor.
Дадэ хадэм итщ. ----- Dede bahçenin içinde duruyor.
------------------ исщ.
---------------------------------- oturuyor.
------------------ илъщ.
-------------------------------- yatıyor.
Нанэ пырхъуэм тетщ.---- Nine balkonun üzerinde
duruyor.
---------------------- тесщ.
----------------------------------- oturuyor.
---------------------- телъщ.----------------------------------
yatıyor.
Мазэ и ныбжьэгъухэм яхэтщ.-- Maze arkadaşlarının
içinde duruyor.
------------------------------- яхэсщ. --
oturuyor.(oturan arkadaşlarının içinde)
--------------- яхэлъщ.-- yatıyor.(arkadaşları
yatmışlar o da onlarla yatıyor)
- Дэнэ ущыщ? ----------------- - Neredensin?
- Ендрей сыщыщщ. ----------- - Yendrey denim.
- Дэнэ ущыпсэурэ? ---------- - Nerede yaşıyorsun?
- Истанбул сыщопсэу. ------- - İstanbulda yaşıyorum.
Сэ Ендрей сыкъыщалъхуащ. --- Ben Yendrey de doğdum.
Гуэкусун сыщеджащ. ------------ - Göksun da okudum.
Истанбул сыщолажьэ. ------------- - İstanbul da
çalışıyorum.
Мазэ Анкара къыщалъхуащ. - Maze Ankara da doğdu.
Пэщlэдзэгъуэ еджапlэм щоджэ. - İlköğretim okulunda
okuyor.
Абы ныбжьэгъуфlхэр щиlэщ. - Orada iyi arkadaşları
var.
Быцэ юниверситэм щоджэ. -- Bıtse üniversitede
okuyor.
Ар къиухым егъэджакlуэ хъунущ.- Orayı bitirirse
öğretmen olacak.
Тlыкlуэ унэм щолажьэ. -- - T'ık'ue evde çalışıyor.
Ар унэм щошхэ. --------------- O evde yemeğini
yiyor.
Ар унэм щожей. ------------ - O evde uyuyor.
Абы зыщегъэпсэху.---------- - Orada dinleniyor.
da de eklerinin щ sesinden alındığını farkedin. de
eki alan ismin de
м halinde olduğunu görün.
Уадэр дэнэ щыlэ? ----- - Çekiç nerede?
lэнэм телъщ. ------------------ - Masanın üzerinde.
Умар дэнэ щыlэ? -------- -Ömer nerede?
Хадэм итщ.------------------- - Bahçede.
Сыт абы щищlэр?---------- Orada ne yapıyor?
Щолажьэ. -------------------- - Çalışıyor.
Konu bahsi ben sen o olan cümle çekimi.
Ben bahçede çalışıyorum. ---------- Çalıştım.
Сэ хадэм сыщолажьэ. --------------- сыщылэжьащ.
Уэ ------------- у --------------- . --------------
у ---------------- .
Ар ------------- . ---------------- . --------------
. --------------- .
Дэ ------------ ды ------------- . -------------- ды
--------------- .
Фэ ----------- фы ------------- . -------------- фы
-------------- .
Ахэр --------- . ----------- хэ. -------------- .
---------- хэщ.
Çalışırım( çalışma isteği ). --- çalışacağım.
сыщылэжьэнщ.------------- сыщылэжьэнущ.
у ---------------------.-------------
у-------------------.
. --------------------.--------------
.-------------------.
ды ------------------.-------------- ды----------------.
фы ------------------. ------------- фы---------------.
. ------------------ хэщ.----------- .
--------------- хэщ.
Şimdi de ар olan bir cümlenin çekimini yapım şahıs
eklerinin nerede
ve nasıl oluştuğuna bakalım. Konu bahsi elma olan
cümle çekimi.
Elmayı ev de yiyorum. --------------------- de
yedim.
Мыlэрысэр унэм щызошх. ----------- щысшхащ.
---------------------------- щыбошх.------------
щыпшхащ.
---------------------------- щешх. ---------------
щишхащ.
---------------------------- щыдошх.------------
щытшхащ.
---------------------------- щывошх.------------
щыфшхащ.
---------------------------- щашх.----------------
щашхащ.
----------------------- de yerim. ----------------
de yiyeceğim
---------------------- щысшхынщ. -------------
щысшхынущ
---------------------- щыпшхынщ. --------------
щыпшхынущ
---------------------- щишхынщ. ----------------
щишхынущ
---------------------- щытшхынщ.---------------
щытшхынущ
---------------------- щыфшхынщ.--------------
щыфшхынущ
---------------------- щашхынщ.-----------------
щашхынущ.
Мазэ и гъуэмылэр мэктэбым щешх.
Мазэ и тхыгъэхэр мэктэбым щетх.
Burada ifade bulması gereken bir husus vardır.
Türkçenin yanlış
öğretilmiş olmasından kaynaklanan bu husus bizim de
kafamızı
karıştırması olasıdır. Türkçe olarak;
Zafer bahçeye gider misin?
Giderim.
Zafer su içermisin?
İçerim.
Bu kış Ankarada kalırım.
Türü cümlelerin fiillerinin çekimleri genel olarak
geniş zaman fiil çekimi
olarak öğrenildiği için bu cümleleri geniş zaman
olarak düşünme yanlışına
düşebiliyoruz. Gerçekte öyle bir geniş zaman söylemi
yoktur.
Zafer yaz tatillerinde köye gidiyor mu?
Gidiyor.
Türü söylemler geniş zaman söylemi olur.
Emir, dilek, istek sözcüklerinin geniş zaman olarak
algılanmaması
gerekir diye düşünüyorum. Şartlanmışlıklarımız bizi
kararsız kılabilir.
Зафер хадэм укlуэн? – Zafer bahçeye gider misin?
Сыкlуэнщ. ----------------- Giderim.
Щей уефэн? ------ Çay içer misin?
Сефэнщ. ----------- İçerim.
Псы уефэн? ------- Su içer misin?
Сефэнщ. ------------ İçerim.
Псы уефа? ------- Su içtin mi?
Сефакъым. ------- İçmedim.
Ушхэн? ------------ Yemek yer misin?
Сышхэнщ. -------- Yerim.
Kısaca ifade edilir ise bu tür cümleler irade
beyanıdır.
Ушха? ------------ Yemek yedin mi?
Сышхащ. --------- Yedim.
Сышхакъым. ---- Yemedim.
Махуэ къэс хадэм укlуэрэ? – Her gün bahçeye gidiyor
musun?
Сокlуэ.------------------------------ Gidiyorum.
Пщэдджыжьхэм шей уефэрэ?—Sabahları çay içiyor musun?
Шэ софэ. ------------------------------ Süt
içiyorum.
Гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэхэм дэнэ укlуэрэ?
------------------------------ Yaz tatillerinde
nereye gidiyorsun?
Къуажэм сокlуэж.----- Köye dönüyorum.
Tercih beyanı;
Шей уефэн хьэмэ псы уефэн?--- Çay mı yoksa su mu
içersin?
Псы сефэнщ. ------- Su içerim.
Ушхэн хьэмэ ужейн? – Uyur musun yoksa yemek mi
yersin?
Сышхэнщ. ---- Yemek yerim.
Улэжьэну хьэмэ ущысыну? – Çalışacak mısın yoksa
oturacak mısın?
Сылэжьэнущ. ---- Çalışacağım.
Мэктэбым сыткlэ укlуэрэ? – Okula ne ile gidiyorsun?
Метробускlэ сокlуэ. ---------- Metrobüs ile
gidiyorum.
Хадэм дыкlуэнщи – Bahçeye gidelim de
Ди шейр --------------- Çayımızı
Хадэм дыщефэнщ.—Bahçede içelim.
İstek beyanı;
Унэм дыкlуэжынщи дыщыжейнщ.—Eve dönüp orada
uyuyalım.
Унэм дыкlуэжынщи дыщышхэнщ. – Eve dönüp orada yemek
yiyelim.
Хадэм дыкlуэнщи дыщылэжьэнщ.—Bahçeye gidip orada
çalışalım.
Belirtilen yerde anlamını щы yer belirtecinin
kattığını öğrenmiştik.
Ж sesinin katkısını da sanırım anladınız. Gidiş veya
dönüş farkı olarak.
Мы усэ дахэр гукlэ зэвгъащlэ.
Сэ Сыцlыкlу? – Ben Küçük müyüm?
Си анэм жеlэ – Annem diyor
Си псэ цlыкlу. -- Küçük canım.
Си адэм жеlэ – Babam diyor
Си бзу цlыкlу. -- Küçük kuşum.
Нанэ жеlэ – Nene diyor
Бабыщ цlыкlу—Küçük ördek.
Дадэ жеlэ -- Dede diyor
Шырэ цlыкlу. – Yavru ördek.
Пщэдджыжь къэскlи – Her sabah da
Ин сыхъуу жаlэ, сызоплъыж.—Büyüdüğümü söylüyorlar
kendime bakıyorum.
lэр сщlым бзухэр мэлъэтэж. – El edersem kuşlar
uçuyorlar.
Псым бабыщхэр холъэдэж. – Ördekler suya kaçıyorlar.
Къэсlэтати хъэрбыз цlыкlу, -- Kaldırmıştım bir küçük
karpuz.
Къысlэпыхури хъуащ цlыкlу цlыкlу. - Düşürdüm oldu
küçük küçük.
Сэ итlанэ -------------------------- Ben yine de
Ахэм нэхърэ, ахэм нэхърэ – Onlardan daha, onlardan
daha
Сынэхъ цlыкlу? ------------------- Daha küçük müyüm?
Къэжэр Петр
Мы лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ |
