ЕПЩlЫКlУТХУАНЭ
ГУКЪИНЭ
ON BEŞİNCİ DERS
Bu dilde cümle oluşumunda konu bahsi önemlidir. Konu
bahsi p durumunda olur.
м halindekiler daima
figürandır. Bütün nesnelerin veya şahısların
görüntülerinin fiilde temsil ediliyor olmaları
nedeniyle fiillerin aldığı şekiller üzerinde fazlaca
çalışmamız sıkıntı yaratmış görünebilir. Fiildeki
oluşum kavrandığında zaten dil de sökülmüş olur.
Bu nedenle fiilin çekimlenme biçimi özel bir öneme
sahiptir. Sözcükler ise ses anlam ilgileriyle
oluştuklarını değişik vesilelerle anlamış
durumdayız. İsimlerin i hali p ile ve e halinin de м
ile verildiğini de halinin fiil başına eklenen щ ile
ve den halinin къэ ekinin fiil başına eklenmesiyle
yapıldığını biliyoruz. мкlэ e doğru, у olarak anlam
ilgileri kurmanın fiil sonuna geldiklerini öğrendik.
Günlük konuşmalarda şahısların sadece veya
gerekmedikçe fiil başındaki
görüntüleriyle zikredildiğini de anlattık. Burada
dikkatli incelenirse sözcüklerin oluşumu da belli
bir kurala göre oluştuğunu anlayabiliriz.
Уадэр lэнэм теслъхьащ. т - е - с - лъ - хь – а – щ
т - üzerine
е – onun (masanın)
с -koyan( ben)
лъ - cansız varlığı yatay
хь - belirtilen konuma getirdi
а – geçmişte ( yapılmış, sıfatlaşmış )
щ - şu anki hal. ( dır )
Çekiç benim tarafımdan masanın üzerine konulmuş
durumdadır.
Burada çekiç o olduğundan şahıs eki yok . Masa ise м
halindedir ve e ile fiilde temsil edilmektedir...
Eğer ben seni masanın üzerine koydum olsaydı cümle
şöyle oluşacaktı.
(şahısların görüntüsünün anlaşılması için
zikrediyorum.)
Уэ lэнэм утеслъхьащ.
Фэ lэнэм фытеслъхьащ
Ахэр lэнэм теслъхьахэщ.
Burada öğretici bu yapının farkında ise onu
şekillendirmesi kolay olur.
İstediği örnek cümlelerle süsleyebilir. Bu yapıların
farkında olmayan öğretici ise dilini bilenleri
geliştirmede faydalı olsa da yeni öğrenmek
isteyenlerde aynı başarıyı gösteremez. Bu bakımdan
öğreticilerin bu kuralları iyi kavramış olmaları
gerekir.
c -- sesi sevgiyi, güveni, selamlaşmayı, sükunu
temsil eder .
Заферрэ сэрэ нэгъабэ адыгэбзэм делэжьыну дыщызхуэсам
нэсэlуасэ дыщызхуэхъуащ.
нэ - göz сэ- tanışıklığı lуа ağız, ses сэ
tanışıklığı yani samimi
ды -biz щы -orada з - karşılıklı хуэ- yönelik olarak
хъу -olduk
а - geçmişte щ - şu an da öyleyiz. (dır )
Yani şunun iyi anlaşılmasında fayda var; sesler
tesadüfen bir araya gelerek sözcük oluşmuyor. Ses
anlam tabanından hareketle sözcükler oluşuyor. Tüm
sözcüklerin tahlili yapılabilir. Biz bununla uğraşıp
sadece bilgi yüklenerek dili öğreneceğimizi
düşünmüyoruz fakat temel bazı esasları belirtmek
için anlatıyoruz. Dili öğrenmek öğrendiğimiz
seslerden oluşan sözcükleri işletmekle olacağı
açıktır. Öyleyse salt bilginin dili konuşmada bir
ilerleme getirmeyeceğini de bilmeliyiz.
Танэр хадэм сшэн? -- Danayı bahçeye götüreyim mi?
-- Шэ. -- Götür.
-- Умышэ. -- Götürme.
-- Танэр хадэм пшэфын? -- Danayı bahçeye götürebilir
misin?
-- Сшэфынщ. -- Götürebilirim.
-- Сшэфынкъым. -- Götüremem.
-- Мы усэр дахэу птхыфын? -- Bu şiiri güzelce
yazabilir misin?
-- Стхыфынщ. -- Yazabilirim.
-- Стхыфынкъым. -- Yazamam.
(Bu yapı daha çok güç veya yetenekle ilgilidir.)
-- Мы усэр дахэу пхуэтхын? -- Bu şiiri güzelce
yazabilir misin?
-- Схуэтхынщ. -- Yazabilirim.
-- Схуэтхынкъым. -- Yazamam.
( Bu yapı da daha çok uygun musun veya zamanın var
mı veya danışma ile ilgilidir.)
-- Шей сефэн? -- Çay içeyim mi?
-- Ефэ. -- İç.
-- Уемыфэ. -- İçme.
-- Шей дефэн? -- Çay içelim mi?
-- Дефэнщ. -- İçelim.
-- Дефэнкъым. -- İçmeyelim.
-- Шей дефэфын? -- Çay içebilir miyiz?
-- Дефэфынщ. -- İçebiliriz.
-- Дефэфынкъым. -- İçemeyiz.
-- Нанэ унэм сшэжын? -- Nineyi eve götüreyim mi?
-- Шэж. -- Götür.
-- Умшэж. -- Götürme.
-- Пшэжыфын? -- Götürebilir misin?
-- Пхуэшэжын? -- Götürebilir misin?
-- Сшэжыфынщ. -- Götürebilirim.
-- Схуэшэжынщ. -- Götürebilirim.
Bir işi eylemi yapın yapmayın konuşmasında cevap
verenin kendisi dahil değilse мы eki ile olumsuzluk
bildirimi yapılır. Kendisi dahil değilse къым ile
olumsuz cevap verilir. Burada bilinmesi gereken bir
husus ta къым olumsuz bildirimi ve къэ olumsuz soru
bildirimlerinin bazı yörelerde lым, lэ şeklinde
olduğu da bilinmelidir. Fakat literatürde önceki
halleri kullanıldığından biz de o haliyle
kullanıyoruz.
-- Хасэм дыкlуэн? -- Derneğe gidelim mi?
-- Хъунщ. Дыкlуэнщ. -- Olur. Gidelim.
-- Дыкlуэнкъым. -- Gitmeyiz.
-- Дыкlуэнукъым. -- Gitmeyeceğiz.
-- Дыкlуэнущ. -- Gideceğiz.
-- Истанбул дыкlуэфын? -- İstanbul'a gidebilir
miyiz?
( Burada özel isim olduğundan hal eki almamış
aslında м halinde olduğunu görün)
-- Дыкlуэфынщ. -- Gidebiliriz.
-- Дыкlуэфынкъым. -- Gidemeyiz.
-- Тlэкlу зыдгъэпсэхун? -- Biraz dinlenelim mi?
-- Зыдгъэпсэхунщ. -- Dinlenelim. Dinleniriz.
-- Зыдгъэпсэхункъым. -- Dinlenmeyiz. Dinlenmeyelim.
-- Тlэкlу зыдгъэпсэхун? -- Biraz dinlenelim mi?
-- Зывгъэпсэху. -- Dinlenin.
-- Зывымгъэпсэху. -- Dinlenmeyin.
-- Тlэкlу зыдгъэпсэхуащэрэт. -- Biraz dinlenseydik.
-- Тlэкlу дэкlым зыдгъэпсэхунщ. -- Biraz sonra
dinleniriz.
-- Нобэ дызэрлэжьар ирикъунщ. -- Bu günlük
çalıştığımız yeterlidir.
-- Сэ унэм сокlуэж. Уэри нэкlуэж. -- Ben eve
dönüyorum .
Sen de dön.(oraya)
-- Хъунщ. Сэри сынэкlуэжынщ. -- Olur. Ben de
dönerim.
-- Дэнэ укlуэрэ? -- Nereye gidiyorsun?
-- Хадэм сокlэ. -- Bahçeye gidiyorum.
-- Дэнэ укъикlыжрэ? -- Nereden dönüyorsun?
(geliyorsun)
-- Хадэм сыкъокlыж. -- Bahçeden dönüyorum.
-- Дэнэ ущылажбэрэ? -- Nerede çalışıyorsun?
-- Истанбул сыщолажьэ. – İstanbul’da çalışıyorum.
Динэ курыт еджапlэм щоджэ.
-- Dine orta öğretim okulunda okuyor.
Динэрэ сэрэ курыт еджапlэм дыщоджэ.
-- Dine ve ben orta öğretim okulunda okuyoruz.
-- Мыбыкlэ укъэкlуэфын? -- Bu tarafa gelebilir
misin?
-- Сынэкlуэфынщ. -- (Oraya)gelebilirim.
-- Сынэкlуэфынкъым.-- (Oraya)gelemem.
-- Сэ уэрамым сыдохьэ. Уэри уныдэхьэфын? -- Ben
sokağa çıkıyorum.
(sokak arasına giriyorum) Sen de gelebilir misin?
-- Сыныдэхьэфынщ.-- Gelebilirim.
-- lуэху сиlэщ. Сыныдэхьэфынкъым.-- İşim var.
Gelemem.
Bir şeyi birisine yaptırmak. Şimdiki zaman özel
olumlu bildirimi.
Шэр ------ сэ -------- сэ ----------- сы ---- з
-------- о --- гъа --- фэ
Ар --------- уэ -------- уэ ------------- у ----- б
-------- о -----------------.
Шейр ----- абы ----- абы ----------- и ----- . –-
р--- е ------------------.
Псыр ------ дэ -------- дэ ----------- ды ---- д
------- о -----------------.
-------------- фэ -------- фэ ---------- фы --- в
-------- о ----------------.
------------- абыхэм – абыхэм ---- и ------ . -- р
--- а ------------- фэхэ.
Шейр сэ уэ сыбогъафэ.
Шейр и хьэщlэхэм Динэ ирегъафэ.
Псыр сэ уэ сыбогъафэ.(Günlük konuşmalarda bu cümle
şöyle olur)
Псы сыбогъафэ. -- псы -- Konu bahsi su
сы -- içen(ben)
б -- içiren(sen)
о -- şimdi
гъа -- yaptırma ön eki
фэ -- içme fiil kökü. -- Bana su içiriyorsun.( Bana
su içiriyor olansın.)
Bu tabloda suyu dan sonra ilk gelen şahıs абыхэм
(onlar) olursa o zaman
fiil başına я gelmek durumundadır ve sondaki хэ
düşer. Buradaki durum fiil başında onlara su
içirdiğim belirtilmiş olduğumuzdan ikinci çoğul
ekine gerek kalmaz.
Шейр си хьэщlэхэм сэ язогъафэ. Günlük konuşmalarda
bu cümle de şöyle oluşur.
Си хьэщlэхэм шей язогъафэ.
Bu tabloda suyu veya çayı dan sonra ilk gelen şahıs
абы (o) olursa
o zaman da fiil başına и gelmek durumundadır
Псыр абы уэ ибогъафэ.
Шейр хьэщlэм уэ ибогъафэ.
Шейр хьэщlэм ибогъафэ. Günlük konuşmalarda
Хьэщlэм шей ибогъафэ olur.
Şimdiki zaman sorusunun da o kalkar ve sonuna pэ
getirilerek
yapıldığını çeşitli defalar anlatmıştık.
Шейр хьэщlэм ебгъафэрэ? – Çayı misafire içiriyor
musun?
езгъафэрэ? – içiriyor muyum?
ебгъафэрэ? – İçiriyor musun?
иригъафэрэ? – İçiriyor mu?
едгъафэрэ? – İçiriyor muyuz?
евгъафэрэ? – İçiriyor musunuz?
ирагъафэрэ? – İçiriyorlar mı?
Burada çay içiren şahıs eki var fakat içirilen şahıs
eki o olduğundan yoktur çay ise и ve е ile
gösterilmiş.
Шейр сэ уэ себгъафэрэ? – Çayı bana sen içiriyor
musun?
Шейр уэ сэ уезгъафэрэ? – Çayı sana ben içiriyor
muyum?
çay içen içirenin sorgulandığı şahıs ekleri ve çayın
görüntüsü e olarak fiil başına işlenmiş.
(Şimdiki) Geçmiş zamanda.
----------- сэ -------- сэ ----------- с ----- е
------ з ---- гъэ-- ф - а - щ.
Ар ------- уэ -------- уэ ----------- у ----- е
------ б -----------------------.
Шейр -- абы ----- абы ---------- . ------ и – р - и
-----------------------.
Псыр---- дэ ------- дэ ----------- д ----- е ------
д -----------------------.
----------- фэ ------- фэ ---------- ф ----- е
------ в -----------------------.
----------- абыхэм - абыхэм ---- . ------ и – р - а
-------------------- хэщ.
Buradaki е seslerinin иэ ses bileşeni olduğunu
hatırlayınız.
Псыр абы сэ . - е - з - гъэ - ф - а - щ.
Псыр абы сэ езгъэфащ. -- Suyu ben ona içirmiş
durumdayım .
Ben ona su içirdim. ( İçirmiş durumdayım.)
Псы езгъэфащ.
Burada da şahıs olarak ilk gelen абы ( ona) olursa
fiil başına и ve е gelir
Шейр абы сэ езгъэфащ
----------------------- ебгъэфащ
------------------------ иригъэфащ
------------------------ едгъэфащ
------------------------ евгъэфащ.
------------------------ ирагъэфащ. Şeklinde olur.
İlk gelen şahıs eki абыхэм (onlara) olursa sonuna хэ
eki alır.
Шейр абыхэм сэ езгъэфахэщ.
------------------------ ебгъэфахэщ
------------------------ иригъэфахэщ
------------------------ едгъэфахэщ
------------------------ евгъэфахэщ
------------------------ ирагъэфахэщ şeklinde
oluşur.
Bu yapıda da щ kalkarsa soru cümlesi, къым olumsuz
cümle son eki
olduğunu, къэ olumsuz soru eki , т bitmiş zaman eki,
т vurgu ile bitmiş zaman sorusu olduğunu, ну gelecek
zaman soru eki olduğunu, нущ gelecek zaman eki, н
içireyim mi, нут içirecektim, нутэкъым
içirmeyecektim нутэкъэ içirmeyecek miydim , нт
içirirdim ekleri olduklarını hatırlayıp
cümlelerimizi bu kalıplarla çoğaltabiliriz.
Шей дегъафэ.
Мыlэрысэ сыгъэшх.
Истанбул севгъашэ.
Шыпс пlастэ дыгъэшх.
Хьэлывэ сыгъэшх.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. |