Burada fiillerin iki türlü söylemi olduğunu hatırlayalım. Tüm söylemlerde
cümle kuruluşlarının bu iki söylemde farklı kalıplara girdiğini unutmayalım.
Bunlar bir şey yapmak etmek eylemek ve bir şeyi yapmak etmek eylemek
olarak olduğunu hatırlayalım. Yazmak ve bir şey yazmak, yıkamak ve bir şey
yıkamak, çalışmak ve bir şeye çalışmak söylemleri gibi.

Сэ абы сыхуэтхащ. -- Ben ona (yazı eylemi olarak ) yazdım.
Усэр сэ абы хуэстхащ. -- Şiiri ben ona yazdım.

Şahıs eklerinin nerede yer aldıklarını sanırım fark ettiniz. İkinci cümlede
şahıs eki kime sorusunun cevabını gösteren o olması gereken ekin de
başta olması gerekirken o şahıs ekinin olmadığından olduğunu fark ettiniz.
Sadece fiiller söylendiğinde diğer baştaki sözcüklerin görüntülerinin fiile
eklendiğini fark etmek önemlidir.


Сэ абы сыхуэтхьэщlащ. -- Ben ona ( eylem olarak ) yıkadım.
Хьэкъущыкъухэр сэ абы хуэстхьэщlащ. -- Ben onun bulaşıklarını
-----------------------------------------------------(onun için) yıkadım.
Сэ абы и щlыфэр хуэсlуэтащ. -- Ben onun sırtını (onun için ) ovdum.

Bu cümlelerin hepsi onun için gitmek anlamlarındadır.
Bitmiş zamanı da onun için gitmiştim anlamına gelir.

Сэ ---------------- сы-- хуэ – кlу -- а -- щ.
Уэ ----------------- у ------------------------ ?
Ар ( абы) ------ . ------------------------ къым
Дэ ----------------- ды ---------------------- къэ?
Фэ ----------------- фы --------------------- т
Ахэр -------------- . ----------------------- хэ - щ.

Diğer şahısları da yerleştirecek olursak;

Сэ ----- сэ ---------- сы --- с --- хуэ -- кlу – а -- щ.
Уэ ----- уэ ----------- у ----- п --- хуэ --------------?
Ар --- абы ---------- . ------ . ---- хуэ-------------- къым.
Дэ ---- дэ ----------- ды --- д ---- хуэ ------------- къэ?
Фэ ---- фэ ---------- фы –- ф---- хуэ ------------- т
Ахэр -- абыхэм ---- . ----- а ---- хуэ ------------- хэ - т?

Bu tablo uygulanırken ben ve biz, sen ve siz eşleşmesinin olmayacağını
zaten biliyoruz.

Ахэр ile başlayan cümlelerin хэ çoğul eki alması gereği zaten ortada.
Ахэр ile абыхэм eşleşmesinde fazladan bir çoğul eki alması gerekir.
O da fiil başına я olarak gelir.
Ар абыхэм ile eşleşirse şahıs eki я gelir ve çoğul eki almaz.
Gidilen yer belli bir orası ise iki şahıs eki arasına ны girer.

Gidilen yer burası ise iki şahıs eki arasına къы girer.
Şimdi bu açıklamaları da göz önünde bulundurarak bazı
çaprazlamalar yapalım.

Фэ сэ фы с хуэ кlу а щ.

--------- фы -- giden
---------------- с -- kimin için gidildiği.
-------------------- хуэ -- için öneki.
------------------------- кlу -- fiil kökü.
------------------------------ а -- işin yapıldığı zaman.( sıfatlaştırma eki.)
---------------------------------- щ. -- şu anki durum.

Фэ сэ фысхуэкlуащ. Siz benim için gittiniz. ( Gitmiş olansınız.)

Buradaki şahısların görüntüleri fiil başına eklendiğinden gerekli değilse günlük
konuşmalarda şahıslar söylenmez.

Фэ сэ Анкара фысхуэкlуакъым. --Siz benim için Ankaraya gitmediniz.

Фэ сэ Анкара фынысхуэкlуакъым.-- Siz benim için Ankaraya
---------------------------- ( oraya benimle veya benim için) gitmediniz.

Фэ сэ Анкара фыкъысхуэкlуакъым. -- Siz benim için Ankaraya gelmediniz.
--------------------------------------------------- ( Söyleyen Ankarada)

Гуфlакlуэ фыкъысхуэкlуащ. -- Sevincim için ( mutluluğumu paylaşmak
------------------------------------------ benimle sevinmek için ) geldiniz.

Лэжьакlуэ фыкъысхуэк!уащ. -- Bana çalışmak için geldiniz.
Щхак!уэ фыкъысхуэкlуащ. -- Yemek yemeğe ( benden yemeğe) geldiniz.

Сэ уэ ---- сы п хуэ кlу а щ. --- Сэ уэ сыпхуэкlуащ.
Сэ абы-- сы . хуэ кlу а къым. -- Сэ абы сыхуэкlуакъым.
Сэ фэ --- сы ф хуэ кlу а къэ? -- Сэ фэ сыфхуэкlуакъэ?
Сэ абыхэм-- сы а хуэ кlу а т. -- Сэ абыхэм сахуэкlуат.

Уэ сэ ---- у с хуэ кlу а т? -- Уэ сэ усхуэкlуат?
Ар абы -- . . хуэ кlу a щ. -- Ар абы хуэкlуащ.
Ар абыхэм-- . я хуэ кlу а щ.-- Ар абыхэм яхуэкlуащ.

Ахэр фэ -- . ф хуэ кlу а хэ къым. -- Ахэр фэ фхуэкlуахэщ.
Ахэр абыхэм -- . я хуэ кlу а хэ щ. -- Ахэр абыхэм яхуэкlуахэщ.

Сэ уэ Истанбул нэс сыпхуэкlуащ. -- Ben senin için İstanbul'a kadar gittim.
Cи ныбжьэгъухэм джэгум сыздашэнути -- Arkadaşlarım beni düğüne
-------------------- götüreceklerdi de
-------------------- сахуэкlуакъым. -- (onların isteğine uyup onlarla ) gitmedim.


Aynı çalışmayı diğer tür yani bir şey yapmak türü fiil çekimi için kullanalım;

Мы усэ дахэр сэ ---- сэ ------- с -- хуэ -- с --тх -- а - щ.
------------------------- уэ -----уэ ------- п ---------- п ------------ ?
------------------------ абы—абы ------ . ----------- и ------------ къым.
------------------------- дэ --- дэ -------- т ---------- т ------------ къэ?
------------------------- Фэ----- фэ ------ ф --------- ф ----------- т.
-------------------- Абыхэм—абыхэм - . ---------- а ----------- хэ - т?

Мы усэ дахэр сэ уэ с – хуэ-- п -- тх -- а -- щ.

-------- с - kim için yazıldığı ( ben )
----------- хуэ - için eki
----------------- п – yazan ( sen )
-------------------- тх - fiil kökü
------------------------ а – zaman ( sıfatlaştırma )
--------------------------- щ. - şu anki durum.

Мы усэ дахэр сэ уэ схуэптхащ. - Bu güzel şiiri bana sen yazdın.
------------------ сэ абы схуитха? -- bana o mu yazdı?
------------------- сэ фэ схуэфтхакъэ? -- bana siz yazmadınız mı?
------------------- сэ абыхэм схуатхакъым.-- bana onlar yazmadılar.
------------------- уэ сэ пхуэстхат. --- sana ben yazmıştım.
------------------- уэ абы пхуитхат? --- sana o mu yazmıştı?
------------------------------------------ (vurgu ile)
-------------------- уэ дэ пхуэттхащ. -- sana biz yazdık.
-------------------- уэ абыхэм пхуатхащ.-- sana onlar yazdılar.
-------------------- абы сэ хуэстхащ. --- ona ben yazdım.
-------------------- абы уэ хуэптха? --- ona sen mi yazdın?
-------------------- абы абы хуитха? -- ona o mu yazdı.
-------------------- абы дэ хуэттхакъэ? -- ona biz yazmadık mı?
-------------------- абы фэ хуэфтхат. --- ona siz yazmıştınız.
-------------------- абы абыхэм хуатхат? -- ona siz mi yazmıştınız?
--------------------------------------- (vurgu ile)
------------------- абыхэм абыхэм хуатхахэщ.-- Onlar onlara yazdılar.

Diğer çaprazlamaları da sizler yaparak anlamaya çalışabilirsiniz.

Emir cümlesi olarak da ;

Мы усэ дахэр сэ уэ схуэтх.-- Bu güzel şiiri bana sen yaz.
--- сэ абы схуретх. -- bana o yazsın.
--- сэ фэ схуэфтх. -- bana siz yazın.
--- сэ абыхэм схуратх. -- bana onlar yazsınlar.
--- уэ абы пхуретх. -- sana o yazsın.
--- уэ абыхэм пхуратх. -- sana onlar yazsınlar.
--- дэ уэ тхуэтх. --- bize sen yaz.
--- дэ абы тхуретх -- bize o yazsın.
--- дэ фэ тхуэфтх. -- bize siz yazın.
--- дэ абыхэм тхуратх. -- bize onlar yazsınlar.
--- фэ абы фхуретх. -- size o yazsın.
--- фэ абыхэм фхуратх. -- size onlar yazsınlar.
---- абы уэ хуэтх. -- ona sen yaz.
--- абы абы хуретх. -- ona o yazsın.
--- абы фэ хуэфтх. --- ona siz yazın.
--- абы абыхэм хуратх.-- ona onlar yazsınlar.
--- абыхэм уэ яхуэтх. --- onlara sen yaz.
--- абыхэм абы яхуретх.-- onlara o yazsın.
--- абыхэм фэ яхуэфтх. -- onlara siz yazın.
--- абыхэм абыхэм хуратххэ. -- onlara onlar yazsınlar.

Bu şiiri ben kendim için yazdım sen kendin için yazdın gibi cümlelerin oluşumu da
başa зы getirilerek yapılır. Sona da ж eklenir.

Мы усэ дахэр сэ зыхуэстхыжащ. - Bu güzel şiiri ben kendime yazdım.
-------------------- уэ зыхуэптхыжащ. --------------------- sen kendine yazdın.
------------------- абы зыхуитхыжащ. ---------------------- o kendine yazdı.
-------------------- дэ зыхуэттхыжащ. ------------------- biz kendimize yazdık.
-------------------- фэ зыхуэфтхыжакъэ? ------ siz kendinize yazmadınız mı?
------------------ абыхэм зыхуатхыжакъым. ---- onlar kendilerine yazmadılar.

Bu güzel şiiri bana yazsaydı gibi anlamlar- щэрэт- eki ile yapılır.

Мы усэ дахэр сэ уэ схуэптхащэрэт. -- Bu güzel şiiri benim için yazsaydın.

Şahıs eklerinin işleyişi yukarıda verdiğimiz tablonun aynısıdır.
Sadece sonlara щэрэт getirilmesi yeterli olacaktır.

Унэ лэжьыгъэр зэ сыухащэрэт. -- Ev ödevlerimi bir bitirseydim.
Унэм зэ дыкlуэжащэрэт. -- Eve bir dönseydik.
Си ныбжьэгъухэм зэ садэджэгуащэрэт. -- Arkadaşlarımla bir oynasaydım.

Bir şey yaptırma ön eki гъэ yapılır ve yaptırdım ettirdim eylettim anlamları oluşur.
Çalıştırdım, yedirdim, gösterdim, baktırdım, diktirdim gibi. Bu ek şahıs eklerinden
sonra gelir. Fiile yakın şahıs eki gören diğeri ise gösterendir.

Şimdiki zaman olumlu söyleminin kendine has bir biçimi vardır.
Bunun dışında diğer zamanların kalıpları aynıdır.

Сэ ------ сэ ------- сы ---- з --- о --- гъэ -- лажьэ.
Уэ ------- уэ ------- у ----- б --- о ------------ шхэ.
Ар ------ абы ------ . ----- и --- е ------------ кlуэ.
Дэ ------- дэ ------ ды --- д --- о ------------ дэ.
Фэ ------- фэ ----- фы --- в --- о ------------ лъагъу.
Ахэр -- абыхэм -- . ----- и --- а ------------ пщафlэ.

Bunun çaprazlamaları da diğerlerinden farklı değildir yalnızca o ve onlarda
o harfi düşer. sorusunda tamamen o düşer ve sonlara sadece рэ getirilir.
olumsuz ve olumsuz soru için de bildiklerimiz geçerlidir. Diğer zamanlar
için de aynı tablo çizilerek üzerinde çalışılabilir. Fiilde vurgunun yeri
değişebilir. Zaman ekleri aynen işletilir.

Зафер зэ згъуэтатэмэ пlастэ шыпс ( сэ абы ) езгъэшхынут.
Burada сэ абы günlük konuşmalarda kullanılmaz çünkü görüntüsü
zaten fiil başına işlenmiş.
Зафер зэ згъуэтатэмэ пlастэ шыпс езгъэшхынут.
Zaferi bir bulabilseydim ona paste şıps yedirecektim.

Нэгъабэ Анкара сыщыкlуам Зафер сэ лы гъэжьа сигъэшхат.
Geçen yıl Ankara'ya gittiğimde Zafer bana kızarmış et yedirmişti.

Ин – Büyük.
Инышхуэ – Büs büyük.
Нэхъ -- Daha
Нэхъ ин – Daha büyük
Ин дыддэ – Çok büyük.
Нэхъ ин дыддэ – En büyük.
Цlыкlу – Küçük.
Нэхъ цlыкlу – Daha küçük.
Цlыкlуниттэ – Küçücük.
Цlыкlунитавэ – Minicik.
Нэхъ цlыкlу дыддэ – En küçük.

Гъэщlэгъуэн – Acaip, enteresan.
Телъыджэ – Olağanüstü.
Абрагъуэ -- Olağanüstü

Фlы -- iyi
Нэхъыфl – daha iyi
Нэхъыфlыж – iyinin daha iyisi
lей – kötü.
Нэхъ lей – daha kötü
lейжь – çok kötü

Мы унэм нэхърэ мо унэр нэхъ дахэщ.
Bu evden şu ev daha güzeldir.
Зафер сэр нэхърэ нэхъыжьщ.
Zafer benden daha büyüktür.( yaş olarak )
Сэ Зафер нэхърэ сынэхъыщlэщ.
Ben Zafer’den daha küçüğüm. ( yaş itibarı ile)
-- Зафер, дэтхэнэ джанэр къэсщжхун?
Zafer, hangi gömleği alayım.
-- Мис мы джанэр нэхъ дахэщ.
İşte bun gömleği al.
-- Мыр нэхъ къокlунщ.
Bu sana daha yakışır.

Bu karşılaştırma ve benzeri cümleler karşılaştırılan şeylerden kıyaslananın sonuna нэхърэ eklenir ve sonra нэхъ sonra da hangi sıfatı ile kıyaslıyor isek o sıfat eklenir.
Мыбы нэхърэ—bundan ziyade
Мыр нэхъ – bu daha ve sıfat eklenir.
Гупсэ нэхърэ Мазэ нэхъ дахэщ.
Gupse’den Maze daha güzeldir.
Анкара нэхърэ Истанбул нэхъ инщ.
Ankara’dan İstanbul daha büyüktür.
Зафер сэ нэхърэ нэхъ лэжьакlуэщ.
Zafer benden daha çalışkandır.


Къебжэкl Sayışma

Инэ инэ
Инэ мыкъуэ
Мыкъуэ щхьэл
Щхьэл къутэ
Къутэрауэ
Щомыхъу
Щохъурзэ
Хъурзэ напэ
Хьэнэпитl
Лlитl щы
Зызукlыж
Хьэнтхъупс ефэ
Дзэфэегъу
Гъурей гъурей
Накlуэ тlыс
Тlыс аслъэн.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.