ТlОЩlРЭ ЕБГЪУАНЭ
ГУКЪИНЭ
YİRMİ DOKUZUNCU DERS
Cümle yapıları ile ilgili olarak mesafe aldığımızı
düşünüyorum. Hem ön ekler, hem son ekler ile ilgili
de ilerlemeler kat ettik. Seslerin birer sözcük
olduklarını zaten biliyoruz. Bu seslerin yan yana
getirdikleri kombinezonlarla yeni sözcükler veya
anlam ilgileri oluşturduklarını da ifade etmiştik.
Genelde oluşan sözcüklerin açıklama biçiminde
oluştuğu ile ilgili bilgiler de vermiştik. Buradan
bütün sözcükler böyledir sonucu çıkarılamaz veya biz
öyle söyleyemeyiz. Kökü ve gelişim süreci, oluşum
biçimi üzerinde köklü çalışmalar yapıldıkça kesin
sonuçlara varabiliriz, genellemeler yapabiliriz. Bu
çalışmaları yaparken öğrenici durumunda olanların
yeni keşifler yapmasına şiddetle ihtiyacımız vardır.
Biz dili bildiğimiz için bazı yapılar dikkatimizden
kaçmaktadır veya ben öyle düşünüyorum. Bir dil
öğrenilirken ses bilgisi, sözcük bilgisi, cümle
bilgisi olarak düşünülür ise burada ses bilgisi aynı
zamanda sözcük bilgisi olarak düşünülebilir. Halen
cümle bilgisi üzerine bir çalışma yapılmamıştır.
Benim el yordamı ile yaptığım bu çalışma aslında bu
eksikliğin keşfi ile ilgili bir seyahattir
diyebiliriz. Bilinenlerden hareketle açıklanmamış
konuları aydınlatmak ve bilinir duruma getirmektir.
Cümle yapıları dağınık coğrafyadaki ayrı dillerin
etkisi ile ayrı işletimler kazanmış olma ihtimali
çok yüksektir. Bu nedenlerle kesin sonuca ulaşmak
uzun araştırmaların sonucunda oluşacaktır. Bu
nedenlerle dili yeni öğrenenlerin bazı şeylerin daha
çabuk varma ihtimalleri yüksektir. Her ne olursa
olsun anlatımına çalıştığımız dilin sonsuz anlatım
kapasitesine sahip bir dil niteliği taşıdığı gerçeği
ortadadır ve irdelendikçe derinlikleri biraz daha su
yüzüne çıkmaktadır. Bunun böyle olmasına karşın
öğreniminin de hiç zor olmadığının ise farkına
varmak da önümüze çıkmış diğer bir gerçeğidir.
Öğreniminin beni düşündüren tek zorluğu ise seslerin
öğrenilmesindeki zorluktan ibarettir. Bu
aşılabilinir ise gerisi kendiliğinden gelecektir.
Anlamlar cümlenin gelişine göre oluşur.
Кхъэ -- Mezar
Кхъахэ – harabe, virane
Уэс -- kar
Уэсукхъуэ – kar fırtınası
Укхъуэн – bozgun, bozmak, karıştırmak
Жьы -- hava
Жьы – eski, yaşlı, çalışarak yaşlanmış
Тlорысэ – eski, kullanılmış, ikinci el
Щlын – bir şeyi yapmak
Щlэн – bir eylemi yapmak
Щlэн – bir şeyi bilmek
Щlэ -- yeni
Гу -- kalp
Гу -- araba
Гущlэ – yeni araba
Гужь – eski araba
Гу тlорысэ – kullanılmış araba, ikinci el araba
Гу кхъахэ – hurda araba
Гущlэ къищэхуащ Зафер . – Zafer yeni araba aldı.
Гур зы сэхьэт ипэ къишэри – Arabayı bir saat önce
getirip
бжэlупэм къыlуигъэуващ. – kapının önüne koydu.
Гур щlэрыпсщ. – Araba yep yeni.
Гум и плъыфэр плъыжьщ. -- Arabanın rengi kırmızıdır.
Мэцlу – parlıyor.
Зыщlоцlыуэ – parıldıyor. ( Her tarafa ışıklar
saçıyor. )
Мазэ къехауэ гум бгъэдэтщ. – Maze inmiş arabanın
yanında duruyor.
Ар гум толъэщlыхь, -- Arabayı okşuyor,
Йодэхащlэ. – Onu seviyor.
Куэд лъандэрэ -- Çoktandır
гу къищэхуну Зафер игу илът. – Zafer araba almayı
tasarlıyordu.
Ауэ зэпигъэхуэфтэкъым. – Fakat imkanlarını
yetiştiremiyordu.
Иджы гу уасэм -- Şimdi araba fiyatının
И ныкъуэр зэхуихьэсри – Yarısını biriktirip
Къанэри lэрмылъхьэу – kalanı da borç olarak
Мазэкlэ ипшыныжыну – aydan aya ödemek üzere
Зэгурыlуэхэри -- anlaşarak
И гур пщlантlэм дигъэуващ. – arabasını avlusuna
koydu.
Иджы Мазэ гу зэраlэхэм щогуфlыкl. – Şimdi Maze
arabaları olduğu için seviniyor.
Сэ къэсщэхуащ. – Ben satın aldım.
Уэ къэпщэхуащ. – Sen satın aldın.
Абы къищэхуащ. – O satın aldı.
Дэ къэтщэхуащ. – Biz satın aldık.
Фэ къэфщэхуащ. – Siz satın aldınız.
Абыхэм къащэхуащ. – Onlar satın aldılar.
Гур lэрмылъхьэу къэсщэхуащ.—Arabayı veresiye aldım.
Гур lэрмылъхьэу къэпщэхуащ. .—Arabayı veresiye
aldın.
Гур lэрмылъхьэу къищэхуащ. .—Arabayı veresiye aldı.
Гур lэрмылъхьэу къэтщэхуащ. .—Arabayı veresiye
aldık.
Гур lэрмылъхьэу къэфщэхуащ. .—Arabayı veresiye
aldınız.
Гур lэрмылъхьэу къащэхуащ. .—Arabayı veresiye
aldılar.
Гур lэрылъхьэу къэсщэхуащ.—Arabayı peşin aldım.
Гур lэрылъхьэу къэпщэхуащ. —Arabayı peşin aldın.
Гур lэрылъхьэу къищэхуащ. —Arabayı peşin aldı.
Гур lэрылъхьэу къэтщэхуащ. —Arabayı peşin aldık.
Гур lэрылъхьэу къэфщэхуащ. —Arabayı peşin aldınız.
Гур lэрылъхьэу къащэхуащ. —Arabayı peşin aldılar.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр Зафер иещlэ.
Zafer çoktandır araba sürmesini biliyor.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр сэ сощlэ.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр уэ бощlэ.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр абы иещlэ.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр дэ дощlэ.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр фэ фощlэ.
Куэд щlауэ гу зехуэкlэр абыхэм ящlэ.
Гур -- Arabayı
ди гъунэгъухэми – bizim komşularımız da
иджы гъунэгъум – bu yakın zamanlarda
къащэхуат. – Almışlardı.
Къэсщэхуат. – Almıştım.
Къэпщэхуат. – Almıştın.
Къищэхуат. – Almıştı.
Къэтщэхуат. – Almıştık.
Къэфщэхуат. – Almıştınız.
Къащэхуат. – Almışlardı.
Фэ фи гъунэгъми гу къищэхуат?
Sizin komşunuz da araba almış mıydı?
Къэсщэхуат? – Almış mıydım?
Къэпщэхуат? – Almış mıydın?
Къищэхуат? – Almış mıydı?
Къэтщэхуат? – Almış mıydık?
Къэфщэхуат? – Almış mıydınız?
Къащэхуат? – Almış mıydılar?
Абыхэм иа щlалэмрэ иа хъыджэбзымрэ
Onların kızları ile oğulları
Гур -- arabayı
Махуэ къэс -- her gün
Псы тракlэурэ – üzerine su dökerek
Псы траутхэурэ – üzerine su serperek
Иатхьэщl -- yıkıyorlar
Иалъэщl. – siliyorlar.
Сотхьэщl. -- yıkıyorum
Ботхьэщl. -- yıkıyorsun
Иетхьэщl. -- yıkıyor
Дотхьэщl. -- yıkıyoruz
Фотхьэщl. -- yıkıyorsunuz
Иатхьэщl. -- yıkıyorlar
Солъэщl. -- siliyorum
Болъэщl. -- siliyorsun
Иелъэщl. -- siliyor
Долъэщl. -- siliyoruz
Фолъэщl. -- siliyorsunuz
Иалъэщl. -- siliyorlar
Стхьэщlащ. -- yıkadım
Птхьэщlащ. -- yıkadın
Итхьэщlащ. -- yıkadı
Ттхьэщlащ. -- yıkadık
Фтхьэщlащ. -- yıkadınız
Иатхьэщlащ. -- yıkadılar
Слъэщlащ. -- sildim
Плъэщlащ. -- sildin
Илъэщlащ. -- sildi
Тлъэщlащ. -- sildik
Флъэщlащ. -- sildiniz
Иалъэщlащ. – sildiler
Genel kabullerden hareketle seslerden
anlamlandırarak bu dizeleri çıkarmaya çalışın.
Макъхэм егугъуурэ мы усэ цlыкlухэр гурыlуэгъуэ
зыщыщl.
Теутхэ
Хэутхэ.
Псы теутхэ,
Псы хэутхэ.
Щхьэм теутхэ,
Нэм щlэутхэ.
Къыстеутхэ,
Къытхэутхэ.
Гурыфlыгъуэр
Гум иутхэ.
Къэкlуатэ.
Тlэкlу къэкlуатэ,
Тlэкlу нэкlуатэ.
Псым хэкlуатэ.
Зыщыкlуатэ.
Дахэу плъагъум
Бгъэдэкlуатэ.
Дэкlуэталlэ
Хэкlуэталlэ.
Хъугъуэ фlыгъкэм
Гу куркупсэм
Икlуэталlэ.
Пыщlыкl
Къыпыщlыкl
Ныпыщlыкl
Умгъэщащэу
Тlэкlу гуэщlыкl.
Ныкъуэ ныкъуэу
Зыпыщlыкl.
Зы дзэкъэгъуэ
Къыпыщlыкlи
Лъагъуныгъэ
Къыхэщlыкl.
Хэкlэ
Къыхэкlэ
Ныхэкlэ
Къытекlэ
Нытекlэ
Къыщlэкlэ
Ныщlэкlэ.
Къикlэ
Никlэ
Шэ къикlэ
Псы икlэ
Шей къысхуикlэ
Псы къыстекlэ зызгъэтхьэщl.
29 – 07 - 2008
ХЬЭКlУНЭРЭ КlУЭКlУНЭРЭ
Дэнэ укlуэрэ Хьэкlунэ?
Псыхьэ сокlуэ Кlуэкlунэ.
Сыт къэпхьынур Хьэкlунэ?
Псы къэсхьынущ Кlуэкlунэ.
Хэт уи гъусэр Хьэкlунэ?
Быцэ си гъусэщ Кlуэкlунэ.
Псы lэфl къытхуэфхь Хьэкlунэ!
Аращ тщlэнур Кlуэкlунэ.
ЖЬЫРЫТЭДЖ ДЗЫДЗУ
Жьыlуэу согъуэлъыж
Жьыlуэу сыкъотэдж.
Нанэ шэ тlэкlу къысхурекlэ
Сэ зызогъэтхъэж.
Сэ шэ тепщэчым
Щlакхъуэ хызоутэ,
Фошыгъу хызоудэ,
Сэ зызогъэтхъэж.
Сэ нащэ бзыгъэм
Шыгъу тlэкlу тызоудэ
Тэмэтус бзыгъэм
Шыгъу тlэкlу тызоудэ.
Жьыlуэу сыкъотэдж.
Пщэдджыжь къэс ар сошх.
Сэ зызогъэтхъэж.
Нанэ сегъэтхъэж.
31.08.2008
Aşağıdaki yapıda ortadaki şahıs zamirleri sadece
sistemin kavratılması için yazılmıştır, günlük
konuşmalarda ben sana sen bana şahısları söylenmez.
Fiil başına gelen şahıs ekleri yeterli olur.
Sıralamanın oluşumunun yerleşmesi için
yazılmaktadır.
Şimdiki ve /veya her zaman
Bana biraz süt ( bardağıma ) döküyor olanımsın
Шэ тlэкlу сэ ---------- сэ ---------- къы – с – ху –
з –- о – кlэ.
Шэ тlэкlу уэ ---------- уэ ---------- къы – п – ху –
б – о – кlэ.
Шэ тlэкlу абы ------ абы --------- къы – . – ху – ре
----- кlэ.
Шэ тlэкlу дэ ---------- дэ --------- къы – т – ху –
д –- о – кlэ.
Шэ тlэкlу фэ ---------- фэ --------- къы – ф – ху –
в – о – кlэ.
Шэ тlэкlу абыхэм -- абыхэм --- къы – а – ху – ра ---
– кlэ.
Шэ тlэкlу абыхэм сэ къахузокlэ.
Шэ тlэкlу къахузокlэ.
Şu anda eylemi yapmış durumdasın
Шэ тlэкlу сэ ---------- сэ ---------- къы – с – ху –
и – с – кlа – щ.
Шэ тlэкlу уэ ---------- уэ --------- къы – п – ху –
и – п – кlа – щ.
Шэ тlэкlу абы ------абы --------- къы – . – ху --.
-- ри – кlа – щ.
Шэ тlэкlу дэ ---------- дэ --------- къы – т – ху –
и – т – кlа – щ.
Шэ тlэкlу фэ ---------- фэ ---------къы – ф – ху – и
– ф – кlа – щ.
Шэ тlэкlу абыхэм---абыхэм --- къы – а – ху -- . --
ра – кlа – щ.
Шэ тэкlу фэ дэ къыфхуиткlащ.
Шэ тlэкlу къыфхуиткlащ.
Тхъэн – Bir eli yağda bir eli balda olmak veya
Тхъэжын – Her düşündüğü ve istediklerine erişerek
yaşamak.
Сотхъэ.
Уотхъэ.
Матхъэ.
Дотхъэ.
Фотхъэ.
Матхъэхэ.
Сытхъащ.
Утхъащ.
Тхъащ.
Дытхъащ.
Фытхъащ.
Тхъахэщ.
Сотхъэж.
Уотхъэж.
Мэтхъэж.
Дотхъэж.
Фотхъэж.
Мэтхъэжхэ.
Сытхъэжащ.
Утхъэжащ.
Тхъэжащ.
Дытхъэжащ.
Фытхъэжащ.
Тхъэжахэщ.
Сэ ------- сэ ------- сы – з – о – гъа – тхъэ.
уэ ------- уэ -------- у --- б – о – гъа – тхъэ.
Ар ----- абы ------- . --- ие ----- гъа – тхъэ.
дэ ------- дэ ------- ды – д – о – гъа – тхъэ.
фэ ------- фэ ------- фы – в – о – гъа – тхъэ.
Ахэр -- абыхэм -- . ---- иа ----- гъа – тхъэ.
Сэ фэ сывогъатхъэ.
Сэ ------- сэ ------- сы – з -- гъэ – тхъа -- щ.
уэ ------- уэ -------- у --- б -- гъэ – тхъа -- щ.
Ар ----- абы ------- . --- и -- гъэ – тхъа -- щ.
дэ ------- дэ ------- ды – д -- гъэ – тхъа -- щ.
фэ ------- фэ ------- фы – в -- гъэ – тхъа -- щ.
Ахэр -- абыхэм -- . --- иа -- гъэ – тхъа -- щ.
Фэ сэ фызгъэтхъащ.
Bu tabloların pratikliğimizi geliştirmesi için
işletimi üzerinde çalışmamız gerektiğini hiçbir
zaman unutmamalı ve ihmal etmemeliyiz.
Сэ -------- сэ -------- сы --- з – гъэ – лъэпlащ.
Уэ -------- уэ -------- у ----- б – гъэ – лъэпlащ.
Ар ------ абы -------- . ----и – гъэ – лъэпlащ.
Дэ -------- дэ -------- ды -- д – гъэ – лъэпlащ.
Фэ -------- фэ -------- фы -- в – гъэ – лъэпlащ.
Ахэр --- абыхэм --- . ----- иа – гъэ – лъэпlащ.
Сывгъэлъэпlащ
Сывгъэтхъащ
Тхьэм бейтхъэж фищl.
Дывгъэгъэпlащ
Дывгъэтхъащ
Тхьэм бейтхъэж фищl.
Дагъэлъэпlащ
Дагъэтхъащ
Гугъу къызэрыддехьар Тхьэм псапэу къаритыж.
Bizim için çektikleri zorlukları onlara Tanrı sevap
olarak versin
Псапэ -- sevap
Псэкlуэд – yazık ( günah )
Псэгъэкlуэд – günah
Псапэр гуапэщ.
Гуапэр псапэщ.
Псэгъэкlуэд влэжьахэм фыхущlегъуэж,
İşlemiş olduğunuz günahlardan tövbe edin,
Фэ лъэlухэр Тхьэ лъапlэм идэнщ.
Dualarınızı yüce Tanrı kabul eder.
СЫ ЩЫЦlЫКlУМ
Елджэрыкъуэ и мэз джабэм
Мащlэрэ сэ гу схуакъым.
Е мэз джабэр е фэхур
Мащlэрэ къэсщыхьакъым.
А джабэм сэ махуэ къэс
Мывэхэр щезгъэукlурехт.
Сабэр уэгум ихьэжу
Сыкlэлъыплъу къезгъэжэхт.
Къэзгъэхъейт lэуэлъауэр
Згъэшынэрт хьэкlэкхъуакlэр.
Сыщlэфиеу щlэзгъапхъуэрт
Тхьэкlумэкlыхь мэзбжэнхэр.
Сэ а псом сащышынэрт
Ауэ сэ зезымыгъащlэрт.
Лlыгъэшхуэ сэ щызесхьэрт
Бэлыхь лажьэ иахэслъхьэрт.
Пхъэ гъурыр гум из къэтщlти
Мыгувэу дэ къэдгъэзэжт.
Дыкъызэрщlэкlыжу мэзым
Езыхэру къызхэднэжт.
31.07.2008
İstenmeden yapma etme eyleme gibi cümlelerin oluşumu
da фl ön eki ile yapılır. Ben istemedim fakat gücüm
yetmedi yaptı etti eyledi şeklindeki cümle yapısı;
Сэ ------ сэ -------мэзым ---- сы -- с – фlэ – кlуащ.
Уэ ------ уэ -------мэзым ---- у --- п – фlэ – кlуащ.
Ар ----- абы ------мэзым ---- . ---- . – фlэ – кlуащ.
Дэ ------ дэ -------мэзым ---- ды – т – фlэ – кlуащ.
Фэ ------ фэ -------мэзым ---- фы – ф – фlэ – кlуащ.
Ахэр – абыхэм --мэзым ---- я ---- а – фlэ – кlуащ.
Уэ абыхэм мэзым уафlэкlуащ.
Sen onlar istemeden onların engelleyememesi ile
ormana gittin.
Bu cümle yapısında ilk şahıs giden, ikinci şahıs ise
göndermek istemeyendir.
Eğer ikinci tür fiiller olursa oluşum şöyle olur;
Мыlэрысэр сэ ---------- сэ --------- с – фlэ--- с –
шх – а -- щ.
Мыlэрысэр уэ ---------- уэ --------- п – фlэ--- п –
шх – а -- щ.
Мыlэрысэр абы------- абы --------- . – фl ----и – шх
– а -- щ.
Мыlэрысэр дэ ---------- дэ --------- т – фlэ---т –
шх – а -- щ.
Мыlэрысэр фэ ---------- фэ --------- ф – фlэ—ф – шх
– а -- щ.
Мыlэрысэр абыхэм -- абыхэм --- я – фl ---- а – шх –
а -- щ.
Мыlэрысэр фэ сэ ффlэсшхащ.
Elmayı siz bana yedirmeyecektiniz ama
İradeniz dışında güç yetmezliğinizle ben elmayı
yedim.
Bu cümle kalıbı genişletilerek tüm zaman ve
söylemlere genişletilecek olur ise sayfalar dolusu
cümle ve kalıp türetilir. Biz sadece kalıbın
işletilmesinde bir ön çalışma olsun diye verdik.
İleride detayları da verilecektir. Bu kalıp
işletilirken fiil başına eklenen şahıs ekleri günlük
konuşmalarda yerini alır fakat ben sen diye ortadaki
şahıs zamirleri aradan düşer ve gerekmedikçe
kullanılmaz. Yani özellikle belirtilmek istenmiyor
ise. Fiil başındaki birinci şahıs elmanın sahibi ve
yedirmek istemeyendir, ikinci şahıs ise cebren
yiyendir. Bir önceki yapı ile karşılaştırın.
Bu dilin ses dili olduğu gerçeğini ve ne anlama
geldiğinin anlaşılmamış olduğunu izlenimlerimden
çıkarıyorum. Kök kelime diller ile arasındaki
farklılıkların anlaşılması gerekir diye düşünüyorum.
Sözcüklerin yapılarına dikkat edilmelidir. Bu dilin
eğitimi devlet düzeyinde profesyonel bir seviyeden
ele alınıp eğitimi verilmediğinden anlatılanların
anlaşılır kılınmasında zorluklar olduğu gibi
öğrenicilerin de öğrenmesinde zorlukların olduğu
kesindir. Öğrenici de kendini öğrenme zorunluluğu
içerisinde görmeyebiliyor. Şimdi ne anlatmak
istediğimi biraz daha somut ve basitleştirerek
açmaya çalışayım. Türk dilindeki aslında bir kısmı
da Türkçe olmayan kanepe, divan, insan, hayat,
yaşam, kalem, kitap, okul, şehir, kasaba, belde,
belediye, vali, kaymakam vb. sözcüklere bakalım. Ka
– ne – pe bu sesler ile bu seslerin ifade ettiği
nesne arasında bir ilgi ve alaka yoktur. Benzer
şekillerde örneklemelerimizi çoğaltabiliriz. Bu
düzeneğe nispeten benzer işletimi olan sözcükler de
vardır, yatak, oturak gibi. Fakat bunlar dahi
birazcık kokusu var gibidir yoksa tam birer örnek
değildirler. Varlığın ismi insanların taktığı
herhangi bir isimden oluşur. Sözcük genel kabul
olur. Adige dilinde ise genel kabul sestir. Ses ise
ilk seslendirilen ve öğretilendir. Ka ne pe sözcüğü
bir açıklama biçimindedir.
Тетlысхьэпlэ bu sözcüğün tüm seslerinin ne anlama
geldiğini çıkarmaya çalışırsanız ilerlemiş
olursunuz. Тlыс buradaki genel kabulleri
hatırlarsanız т dan с ya geçmek olduğunu
anlayabilirsiniz. Diğer sesleri de düşünerek yapıyı
çözebilirsiniz. Bu dilde güzel bir söz vardır; ( Е
улlын е улlэн ) ya adam gibi adam olursun ya da yok
olursun. Ya taşıdığın değerlere sahip çıkar
varlığını sürdürürsün ya da yok olursun. Yok olanlar
sadece sizler de değilsiniz. Sonuncu da siz
olmayacaksınız. Tanrı nice toplulukları
işlediklerinden dolayı yeryüzünden yok etmiştir. Bu
güzel kültürün yok olması da mensuplarının ciddiyeti
veya bozgununa bağlıdır. Biz üzerimize düşeni yapar
isek geri kalanı da takdir ne ise o olacaktır. Bu
dil seslerden hareketle hayatın tüm gereklerini
öğretendir. Tüm diller kültürlerinin
taşıyıcısıdırlar. Fakat bu dilin ses temelli
oluşunun ayrı bir farklılığı vardır. Dilin yapısı
evrensel değerlerin kabulünü içermektedir. Tanrı
anlayışımızı arttırsın. Amin.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. |
