Хэ -- Çoğul olan bir şeyi gösterdiğini zaten biliyoruz. Bir çokluğun içine girme çıkma
И -- Bir kabın veya çevirmenin içine girme çıkma şeklinde sözcük oluşturur.

c -- Oturan varlık gösterir.
т -- Ayakta duran varlık gösterir.
лъ -- Yatan veya yatay veya cansız varlık konumu gösterir.
п -- Uç veya uçta duran varlık gösterir.
лъ nin т olması uçmaktır veya hızla ayağa kalkmaktır.
бгъэ - бгъу -- yanları anlatır.
д -- Sağlam bir yeri veya iki şeyin arasında sağlam yerde olmayı anlatır.
щl -- içini evin içi gibi şeyleri anlatır.

Bu dilde altta yanda veya herhangi bir yerde ve oturur, durur, yatar
şeklindeki duruş vaziyeti de söz konusu edilmek durumundadır.

ит -- bir şeyin içinde ve ayakta
ис -- bir şeyin içinde oturur durumda
илъ -- bir şeyin içinde yatar konumda veya cansız varlık olarak

хэт -- bir çokluğun içinde ayakta durarak
хэс -- bir çokluğun içinde oturarak
хэлъ -- bir çokluğun içinde yatarak veya cansız varlık olarak.

тет -- üstte ve ayakta
тес -- üstte ve oturur konumda
телъ -- üstte yatay konumda veya cansız varlık olarak

щlэт -- üstü kapalı bir yerde ayakta
щlэс -- üstü kapalı yerde oturur konumda
щlэлъ -- üstü kapalı yerde yatay veya cansız varlık olarak

бгъэдэт -- yanında koyun koyuna gibi ayakta
бгъэдэлъ -- yanında koyun koyuna gibi yatay veya cansız varlık olarak
бгъэдэс -- yanında koyun koyuna gibi oturur konumda
бгъурыт -- yanında ayakta
бгъурыс -- yanında oturur konumda
бгъурылъ -- yanında yatay konumda veya cansız varlık olarak

кlэщlэт -- yanında himayesinde gibi ayakta
кlэщlэс -- yanında himayesinde gibi oturarak
кlэщlэлъ -- yanında himayesinde gibi yatay veya cansız varlık olarak

пыт -- ucunda dik veya canlı diri ayakta
пыс -- ucunda tünemiş konumda
пылъ -- ucunda asılı konumda


гуэт -- diğer yarısı gibi ayakta
гуэлъ -- diğer yarısı gibi yatay
гуэс -- diğer yarısı gibi oturur konumda

фlэт -- ucunda takılı olarak dik kunumda
фlэс -- ucunda takılı olarak oturur konumda
фlэлъ -- ucunda asılı olarak takılı veya cansız varlık olarak

кlуэцlыс -- katlamalı bir şeyin içinde oturur konumda
кlуэцlылъ -- katlamalı bir şey içinde yatay veya cansız varlık olarak
кlуэцlыт -- katlamalı kapalı bir şey içinde ayakta durur konumda

Мазэ дэнэ щыlэ? -- Maze nerede?
Мэктэбым и хадэм итщ. -- Okulun bahçesinde duruyor.

Динэ дэнэ щыlэ? -- Dine nerede?
И ныбжьэгъухэм яхэтщ. -- Arkadaşlarının arasında duruyor.

Быцэ дэнэ щыlэ? -- Bıtse nerede?
Уэрамым дэтщ. -- Sokakta. (sokak arasında duruyor.)

Пагуэ дэнэ щыlэ? -- Pague nerede?
Унащхьэм тетщ. -- Damın üstünde duruyor.

Танэр дэнэ щыlэ? -- Dana nerede?
Пщlантlэм дэтщ. -- Avluda duruyor.

Зафер дэнэ щы!э? -- Zafer nerede?
Жыгым бгъурытщ. -- Ağacın yanında duruyor.

Зафер, дыгъуасэ дэнэ ущыlа? -- Zafer , dün neredeydin?
Хасэм сыщlэтащ. -- Dernekteydim.

Пщэдей дэнэ ущыlэну? -- Yarın nerede olacaksın?
Ди щэхуапlэм сыщlэтынущ. -- Alışveriş yerimizde olacağım.

Бжэмышххэр дэнэ щыlэ? -- Kaşıklar nerede?
Ахэр lэнэм телъщ. -- Onlar masanın üzerinde.

Псыфалъэр дэнэ щыlэ? -- Su kabı (bardak) nerede?
Дапхъэм дэлъщ. -- Raf arasında.

Мазэ и гуащэхэр дэнэ щыlэ? -- Maze nin bebekleri nerede?
Пхъуантэм дэлъщ. -- Sandıkta.(duruıyor)

Мазэ махуэ къэс и пэщыр зрегъэзахуэ.
---- Maze her gün odasını düzeltiyor.

И щlагъщlэлъхэр зыкlуцlелъхьэри пхъуантэм делъхьэ.
----- İç çamaşırlarını katlayarak sandığına koyuyor.

И щыгъынхэр щыгъын дэлъхьэпlэм дахэурэ делъхьэ.
------ Elbiselerini elbise dolabına güzelce koyuyor.


И тхылъхэр зыригъэзахуэурэ тхылъылъэм ирелъхьэ.
---- Kitaplarını düzelterek çantasına koyuyor.

Шхэlэнхэри зригъэзахуэурэ ипlэ ирелъхьэж.
----- Yorganlarını da düzelterek erine yerleştiriyor.

Ар сытым хуэдэу зэгъэпэщауэ хъыджэбз цlыкlу.
----- O ne kadar düzenli küçük bir kız.

Шхэгъуэ къэс идзэхэр иелъэщl.
---- Her yemek vaktinde dişlerini fırçalıyor.

Имыщlэ зыгуэрхэри и адэм еупщlурэ зрегъащlэ.
----- Bilmediği şeyleri de babasına sorup öğreniyor.

lэнэм дахэу бгъэдотlысхьэри и ныбэр из хъуху машхэ.
---- Sofraya güzelce oturup karnını doyuruyor.

lэнэр къыщагъэувым , щы!уахыжым и анэм доlэпыкъу.
----- Sofrayı kurarlarken kaldırırlarken annesine yardım ediyor.

Бжэмышххэр бжэмышхылъэм кърехри lэнэм къытрелъхьэ.
----- Kaşıkları kaşıklıktan alıp sofraya koyuyor.


Хьэ -- Seslerde belirtilmiş konuma gelmek getirmek anlamları katar.


тlыс --- otur
тетlысхьэ -- belirtilen şeyin üzerine kendini oturur konuma getir.
щlэтlысхьэ -- altına otur
бгъэдэтlысхьэ -- yanına otur

телъхьэ -- üzerine koy
щlэлъхьэ -- altına koy
бгъэдэлъхьэ -- yanına koy
бжьыхэлъхьэ -- tasma veya takı olarak tak
яхэхьэ -- çoğulun içine gir
ихьэ -- bir şeyin içine gir
дэхьэ -- bir çevirme veya iki şey arasına gir
техьэ -- üzerine var

лъхьэ -- cansız bir varlığı belirtilen konuma getir
lуантlэ -- vidala gibi döndür

телъхьэ -- üzerine koy
щlэлъхьэ -- altına koy
пылъхьэ -- ucuna koy
гуэлъхьэ -- diğer yarısı şeklinde yanına koy

теlуантlэ -- üzerine vidala
фlэlуантlэ -- ucuna vidala
щlэlуантlэ -- altına vidala

Гупсэ мыlэрысэхэр тепщэчым ирилъхьэри lэнэм къытрилъхьащ.
---- Gupse elmaları tabağın içine koyup masanın üzerine koydu.
Нэжан псыгуэнцlыкlум изу псы ирикlэри lэнэм бгъэдилъхьащ.
---- Nejan sürahinin içini su doldurup masanın yanına koydu.

Щlэкхъуалъэм илъ щlакхъуэхэр lэнэм къыкlэщlилъхьащ.
---- Ekmekliğin içindeki ekmekleri masanın yanına koydu.

Шыпсхэр шынакъхэм кърикlэжри пlастэ бзыгъэхэр къыгуилъхьэжащ.
---- Şıps leri tabaklara döküp dilim p'astaları yanına koydu.

Бжьыныху хъумэбжьымэ дахэхэр къызкlэриху лы гъэвахэри и щlыlум
къытрилъхьэжащ.
--- Güzel sarmısak sosu kokan haşlanmış etleri de üzerine koydu.

Пастэрэ шыпсрэ сшхынщ жызыlэр феблагъэ.
---- P'aste şıps yerim diyenler buyursunlar.


Сыхэхьащ- bir çoğulun içine girdim
ухэхьащ. ------------------------- girdin
хэхьащ -------------------------- girdi
дыхэхьащ ----------------------- girdik
фыхэхьащ --------------------- girdiniz
хэхьахэщ. ---------------------- girdiler


сахэхьащ - onların arasına girdim
уахэхьащ ------------------ girdin
яхэхьащ --------------------- girdi
дахэхьащ ------------------- girdik
фахэхьащ ------------------- girdiniz
яхэхьахэщ ----------------- girdiler.


хьын - taşınan bir şeyi götürmek хэ ile olursa çoğulun içine götürmek.

хэсхьащ bir çokluğun içine bir şeyi götürdüm.
хэпхьащ -------------------------------- götürdün.
хихьащ --------------------------------- götürdü.
хэтхьащ -------------------------------- götürdük .
хэфхьащ --------------------------------- götürdünüz.
хахьащ ----------------------------------- götürdüler.

яхэсхьащ onların arasına bir şeyi götürdüm.
яхэпхьащ ------------------------------- götürdün.
яхихьащ ---------------------------------- götürdü.
Яхэтхьащ ------------------------------- götürdük.
яхэфхьащ ------------------------------- götürdünüz
хахьахэщ ------------------------------- götürdüler.


яхэсхьэнщ. Onların arasına ( bir şeyi) götürürüm.
яхэсхьэн? ---------------------------------- götüreyim mi?
яхэсхьа? ------------------------------------ götürdüm mü?
яхэсхьэнут. -------------------------------- götürecektim.
яхэсхьэнут? ------------------------------- götürecek miydim?
яхэсхьэнт. ---------------------------------- götürürdüm.


шэн - Beraberinde götürmek. Bir çoğulun içine veya onların içine beraberinde götürmek.
Farklı zaman ve durum örneklerini ayırt etmeğe çalışabilirsiniz.

хызошэ хэсшэрэ? хэсшэкъым яхэсшэнущ яхэсшэн?
хыбошэ хэпшэрэ? хэпшэкъым яхэпшэнущ яхэпшэнкъэ?
хешэ хишэрэ? хишэкъым яхишэнущ яхишэнкъым
хыдошэ хэтшэрэ? хэтшэкъым яхэтшэнущ яхэтшэнщ
хывошэ хэфшэрэ? хэфшэкъым яхэфшэнущ яхэфшэ
хашэ хашэрэ? хашэкъым хашэнухэщ хашэнхэт

Махуэр дахэщ. ---- Gün güzeldir.
Бзухэм уэфэгум къыщалъэтыхь.-- Kuşlar gökyüzünde uçuşuyorlar.
Еджакlуэхэр я пэщым щlэсхэщ. --Öğrenciler sınıflarında oturuyorlar.
Зы щlалэ пщlантlэм дэтщ. -- Bir çocuk bahçede duruyor.
Бзу абгъуэр унащхьэм тетщ. -- Kuş yuvası damın üstünde duruyor.
Ботэ и ныбжьэгъухэм яхэтщ. -- Bote arkadaşlarının arasında.
Егъэджакlуэр пхъэщыкъум бгъэдэтщ. -- Öğretmen tahtanın yanında.
Пхъэщыкъум усэ третхэ. ----- Tahtaya şiir yazıyor.
Цlыкlухэми я дэфтэрхэм иратхэж. --- Çocuklar da defterlerine yazıyorlar.

Bir şeyin içine yazmak; и – Bir şeyin içini ifade eder.
Bir şeyin içerisine

Yazıyorum.-Yazıyor muyum?- Yazmıyorum.-Yazdım.- Yazdım mı?

изотхэ --- истхэрэ? ---- истхэкъым --- истхащ --- истха?
иботхэ --- иптхэрэ? ---- иптхэкъым --- иптхащ -- иптха?
иретхэ --- иритхэрэ? -- иритхэкъым -- иритхащ - иритха?
идотхэ --- иттхэрэ? ---- иттхэкъым --- иттхащ ---- иттха?
ивотхэ --- ифтхэрэ? --- ифтхэкъым --- ифтхащ -- ифтха?
иратхэ --- иратхэрэ? -- иратхэкъым -- иратхащ -- иратха?

Yazmadım.—Yazacağım—Yazacak mıyım?- Yazmıştım.—Yazacaktım.

Истхакъым --- истхэнущ ---- истхэну? ---- истхат --- истхэнут
Иптхакъым --- иптхэнущ ---- иптхэну? ---- иптхат --- иптхэнут
иритхакъым -- иритхэнущ -- иритхэну? -- иритхат -- иритхэнут
иттхакъым ---- иттхэнущ ---- иттхэну? ---- иттхат --- иттхэнут
ифтхакъым --- ифтхэнущ --- ифтхэну? --- ифтхат --- ифтхэнут
иратхакъым -- иратхэнущ -- иратхэну? --- иратхат -- иратхэнут


Bir şeyin üzerine yazmak; т – Bir şeyin üzerini ifade eder.

Тызотхэ ---- тестхэрэ? ---- тестхэкъым ---- тестхащ --- тестха?
тыботхэ ---- тептхэрэ? ---- тептхэкъым ---- тептхащ --- тептха?
третхэ ------ тритхэрэ? ---- тритхэкъым ---- тритхащ --- тритха?
Тыдотхэ ---- теттхэрэ? ---- теттхэкъым ---- теттхащ --- теттха?
тывотхэ ---- тефтхэрэ? ---- тефтхэкъым --- тефтхащ -- тефтха?
тратхэ ------ тратхэрэ ? ---- тратхэкъым ---- тратхащ --- тратха?

тестхакъым ---- тестхэнущ ----- тестхэну? тестхат
тептхакъым ---- тептхэнущ -------- п -------?----------- п------.
тритхакъым ---- тритхэнущ ------- ри ------?---------- ри------.
теттхакъым ---- теттхэнущ ---------- т ------?------------ т-----.
тефтхакъым --- тефтхэнущ ----------ф -----?----------- ф----.
тратхакъым ---- тратхэнущ ---------ра ------?----------- ра-----.


Bir şeyin altına yazmak; Щl – Bir şeyin altını ifade eder
Bir şeyin altına
Yazıyorum.- Yazıyor muyum?—Yazmıyorum—- Yazdım.—Yazdım mı?

щlызотхэ ---- щlэстхэрэ? ---- щlэстхэкъым --- щlэстхащ --- щlэстха?
щlыботхэ ---- щlэптхэрэ? ---- щlэптхэкъым --- щlэптхащ ------- п-----?
щlетхэ -------- щlитхэрэ? ----- щlитхэкъым ----- щlитхащ -------- и -----?
щlыдотхэ ---- щlэттхэрэ? ---- щlэттхэкъым ---- щlэттхащ ------- т -----?
щlывотхэ ---- щlэфтхэрэ? --- щlэфтхэкъым --- щlэфтхащ ------ ф ----?
щlатхэ -------- щlатхэрэ? ----- щlатхэкъым ------ щlатхащ -------- а ----?


Yazmadım.---- Yazacağım.----- Yazacak mıyım? — Yazmıştım.

щlэстхакъым ----- щlэстхэнущ ------- щlэстхэну? --- щlэстхат
---- п -----------.---------- п ---------.----------- п --------?-------- п-------.
---- и ----------.----------- и --------.------------ и ---------?------- и-------.
-----т -----------.---------- т --------.------------- т ---------?------- т ------.
---- ф ---------.----------- ф -------.------------- ф --------?------- ф------.
---- а ----------.----------- а ---------.------------ а --------?-------- а------.

Burada özellikle belirtilmesi gereken diğer bir şekil ise bir gurubun içine yazmak
dahil etmek için хэ ile anlatılması gerekir.

Мазэ и гупым сыхитхащ. - Maze beni gurubuna yazdı.
Синэнур и гупым ухэстхащ. - Seni Sinenur’un gurubuna yazdım.
Сэри фи гупым сыхэтхэ. - Beni de sizin gurubunuza yaz.
Уэри ди гупым ухэстхэн? - Seni de bizim gurubumuza yazayım mı?
Сыхэтхэ. - Yaz. ( o gurubun yani çoğulun içine yaz. )


лъэтэн – uçmak, Yani лъэ nin т olması.

Uçuyorum. ------ Uçuyor muyum? ---- Uçtum.

сэ солъатэ ------- сылъатэрэ? ----- сылъэтащ.
уэ уодъатэ ------- у -----------? -------- у ---------.
ар мэлъатэ ------- . -----------? --------- . ----------.
дэ долъатэ ------- ды ---------? -------- ды --------.
фэ фолъатэ ----- фы ---------? -------- фы --------.
ахэр мэлъатэ. --- . ------- хэрэ? ------- . ------- хэщ.


Uçtum mu? ---- Uçayım mı? ------ Uçuyordum.

сылъэта? -------- сылъэтэн? -------- сылъатэт.
у -----------? -------- у-----------? --------- у ---------.
. ------------? -------- . ----------? --------- .-----------.
ды ---------? ------- ды ---------? -------- ды--------.
фы --------? ------- фы ---------? ------- фы---------.
. --------- хэ? -------- . ------- хэ? -------- . -------- хэт.


Ben seni sen beni biz sizi uçururuz türü cümle yapısı.

Сэ -------- сэ ------------ сы ---- з ---- гъэ-- лъэ -- т -- а -- щ.
Уэ -------- уэ ------------ у ---- б --------------------------------.
Ар -------- абы ----------- . ----- и --------------------------------.
Дэ -------- дэ ------------- ды--- д --------------------------------.
Фэ -------- фэ ------------ фы – в --------------------------------.
Ахэр ----- абыхэм ------- . --- а"я ----------------------------- хэ - щ.

Daha önceleri yaptığımız gibi çaprazlamalar yapabiliriz. Bu tür çaprazlamalar
üzerinde duruşumuzun nedeni bildiğiniz gibi hem uçanın hem uçuranın görüntüsünün
fiil başına eklenmesi nedeniyledir. гъэ ise yaptırma ettirme ön ekidir. щ kalkarsa
soru, къым olumsuzluk eki, къэ olumsuz soru eki olduklarını zaten biliyoruz.
щ yerine т gelirse bitmiş zaman uçmuştum, нут uçacaktım, нт uçardım,
нутэкъым uçmayacaktım, нутэкъэ uçmayacak mıydım . Ayrıca zaman belirteci
a yerine э ve sona н gelirse uçurayım mı? olduğunu daha öncelerden hatırlatmış
olalım. Şimdiki zaman bildirimlerini de hatırlayın. Şimdi birkaç çaprazlama yapalım.

Уэ сэ узгъэлъэтащ. Sen benim uçurduğumsun. ( Orijinal söylem )
Seni ben uçurdum.

У -- sun
З -- um
Гъэ – ğu – yaptırma ettirme eki.
Лъэ - ayağın
Т -- havalanımı
А – olmuş olan ( sıfatlaştırma )
Щ – şu anki hal.

Ар сэ згъэлъэтащ.-- Onu ben uçurdum
Бзур сэ згъэлъэтащ.-- Kuşu ben uçurdum
Бзухэр уэ бгъэлъэтахэщ. -- Kuşları sen uçurdun
Фэ дэ фыдгъэлъэтащ. -- Sizi biz uçurduk.
Жыгым пыс бзухэр ( ахэр ) дэ дгъэлъэтэжахэщ.
---------- Ağaçtaki kuşları (onları) biz ( kondukları yerden tekrar) uçurduk.
Къухьлъатэр Умар игъэлъэтащ.---- Uçağı Ömer uçurdu.

Мазэрэ И Нанэмрэ Maze İle Ninesi

Ныщхьэбэ Мазэ и унэ лэжьыгъэхэр иуха иужь
-------------------- Bu akşam Maze ev ödevlerini bitirdikten sonra
и адэм бгъэдэтlысхьащ. -- babasının yanına oturdu.
Тlэкlу еlущэща неlущэщами фэ къриплъакъым.
--------------- Biraz fısıldadı mısıldadıysa da pek yüz vermedi.
И анэмкlэ зиунэтlами абый фэ къыщыримыплъым
----------------- Annesine yöneldiyse de oda yüz vermeyince
И нанэм епщылlащ. --- Ninesine sokuldu.
-- Нанэ, къуэжыхь пщlэрэ? Жиlащ. -- Nine, bilmece biliyormusun? Dedi.
Абый -- O da;
-- сощlэ си тlасэ. Сыт щхьэ сымыщlэу? къыжриlащ.
-- Biliyorum çocuğum. Niçin bilmeyeyim? Diye cevapladı.
-- Нтlэ дызэгъэупщlыт. -- Öyleyse birbirimize soralım.
-- Тегъэ хэткъым. Умыщlэм сызхуей къуажэр къызэптынщ.
-- Oyunbozanlık yok. Bilemezsen istediğim köyü verirsin.
-- Тегъа сымхъуну псалъэ узот. -- Oyunbozan olmayacağıma söz veriyorum.
-- Нтlэ хэт япэ еупщlынур? -- Öyleyse kim önce soracak?
-- Япэ уэ къызэупщl. -- Sen önce sor.
-- Быргуэ быргуэ --Bırgue bırgue
Быргуэ мыщэ Bırgue yapılmamış.
Къуэжищэ къызэптам уэстынкъым. Мыр сытми къащlэ.
--- Yüz köy versen de bunu vermem. Bunun ne olduğunu bil.
-- Ар сытми пшхы хъурэ? -- O ne ise yeniyor mu?
-- Ар пшхы хъукъым. Абыкlэ цlыкlухэм я зэш трагъэу.
-- O yenmiyor. Onunla çocuklar eğleniyor.
-- Къэсщlэжащ, къэсщlэжащ ар къуэжыхьщ. -- Bildim, bildim o bilmecedir.
-- Ара дыддэщ си хъыджэбз цlыкlу . Иджы уэ къызэупщl.
-- O tam da odur küçük kızım. Şimdi sen sor.
-- Модэ къикl лъакъуэ кlыхь -- Şordan gelen uzun bacak
-- Ди унэ къихьэ сэрэбжэн. Къащlэ нанэ. -- Evimize gelen keçi. Bil nine.
-- Сщlэкъым ар хьэщlэупlэрэ. -- Bilmiyorum o misafir mi acaba?
-- Къыпхуэщlакъым нанэ. Къуажэ къызэптым бжесlэнщ.
-- Bilemedin nine. Köy verirsen söylerim.
-- Дэтхэнэ къуажэр ухуей? -- Hangi köyü istiyorsun?
-- Щlэжыкъуейр къызэт. -- Ş'ejıqueyi ver.
-- Узот. -- Veriyorum.
-- Щlэжыкъуей псы иск!эй къиск!ык!ыж. -- Ş'ejıqueye su döküp geri alayım.
-- Кърущ нанэ къру. -- Leylek nine leylek.
-- Ар уэ дэнэ щызэбгъэщlа? -- Onu sen nereden öğrendin?
-- Си анэм щэхуу сигъэщlащ. -- Annem gizlice öğretti.
Мазэи нанэи я гуапэу а пщыхьэщхьэр нэжэгужэу благъэкlащ.
-- Nine de Maze de mutlu bir şekilde sevinçle o akşamı geçirdiler.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.