kafkasya

DİL EĞİTİMİ 3. Ders
SHOQUL İlhan Aydemir

.........................................................................................................................................

ЕЩАНЭ ГУКЪИНЭ
ÜÇÜNCÜ DERS

Д д --Türkçe d harfinin sesidir. D g şeklinde el yazısı ile yazılır, dı şeklinde okunur.

ды дэ да ди до ду динэ данэ уадэ дауэ нэд надэ
мыдэ -- burası модэ --şorası адэ --baba, orası дадэ --dede пыдэ падэ

дэ -- biz дадэ -- dede данэ -- ipek уадэ -- çekiç
адэ -- baba дыщэ -- altın дын -- dikilecek şey дэрбзэр -- terzi

Х х -- kh ses bileşeni şeklindedir. Ses öğreticiden alınmalıdır.

хы хэ ха дахэ дэха даха хадэ хамэ махэ мэх
мэха хэт хэх хэха хаха пых пыха щых щыха

хасэ -- Toplantı, oturum, halk meclisi oturumu.
хамэ -- yabancı, el махэ -- nazik, zenne

хы -- altı хэ -- altı defa дахэ -- güzel хэт - kim хэ -- çoğul eki ler lar
хэх -- çoğuldan seç хэха -- seçilmiş olan

Ху ху -- khu ses bileşenleri şeklindedir. Ses öğreticiden alınmalıdır.

ху хуэ хуа хуи нэху махуэ хуабэ хуэм псэху
шэху -- bal mumu щэху -- sır giz, sessiz дэху хуэба хуэда

ху -- sürmek хуэ -- sinir damar нэху -- aydınlık махуэ -- gündüz
хуабэ -- sıcak псэху -- dingin щэху-- giz

Хь хь -- 'kh karşılığı olmadığından ses öğreticiden alınmalıdır, 'khı şeklinde okunur.

хьы хьэ хьа хьын хэхьэ дэхьэ техьэ щыхьэ псыхьэ
ихьэ хьэху тхьэбзэ тхыбзэ хьэсэ

хьы -- taşı хьэ -- taşıyıcı псыхьэ -- su taşıma хьэху -- emanet
тхьэбзэ -- en тхыбзэ -- yazı dili хьэсэ -- tarla

Мыр сыт? -- Bu nedir? Сэ сыдахэщ. -- Ben güzelim.
Ар хадэщ. -- O bahçedir. уэ удахэщ. -- Sen güzelsin.
Хадэр дахэщ. -- Bahçe güzeldir. Ар дахэщ. -- O güzeldir.
Дэ дыдахэщ. -- Biz güzeliz.
Мыр хэт? -- Bu kimdir?
Ар Динэщ. -- O Dine'dir.
Динэ дахэщ. -- Dine güzeldir.

Сэ сыинщ. Хадэр инщ.
Уэ уинщ Хадэр дахэщ.
Ар инщ. Хадэр инщ, дахэщ.
Дэ дыинщ.

Мыр сэ си унэщ. Bu benim evimdir.
УНЭ Мыр уэ уи унэщ Bu senin evindir.
Мыр абы и унэщ Bu onun evidir.
Мыр дэ ди унэщ. Bu bizim evimizdir.

Мыр сэ си хадэщ. Bu benim bahçemdir.
Мыр уэ уи хадэщ. Bu senin bahçendir.
ХАДЭ Мыр абы и хадэщ. Bu onun bahçesidir.
Мыр дэ ди хадэщ. Bu bizim bahçemizdir.

Мыр сэ си унэрщ. Мыр сэ си хадэрщ. -- Bu benim evim olandır .
Bu benim bahçem olandır. Cümle kuruluş asıl mantığı böyledir.
İyelikler başa gelmiştir.

Мыр Динэрэ сэрэ ди нанэрщ. - Bu Dine ile benim ninemdir.
(ninemiz olandır.)

Ар Умар и адэрщ. -- O Ömer'in babasıdır.
Ар Динэ и анэрщ. -- O Dinenin annesidir.

Şimdiki zaman olumlu bildiriminin kendine has özel bir söylemi vardır.
Diğer zamanlar ise aynı kurala bağlı olarak işler.

шэн -- beraberinde ( taşımadan) götürmek.

унэм сэ сошэж. - Dedeyi (onu) eve ben götürüyorum.
Дадэ( ар ) унэм уэ бошэж
унэм абы иешэж.
унэм дэ дошэж.
Buradaki ж sesinin kattığı anlam eve döndürüyorum, yani evine veya
çıkış yerine dönüş anlamı katar. Bu olmazsa herhangi bir eve anlamı çıkar.

Танэр ( ар ) хадэм сэ сошэ. -Danayı ( onu) bahçeye ben götürüyorum.
хадэм уэ бошэ.
хадэм абы иешэ
хадэм дэ дошэ.
Dede ve dana sözcükleri p durumundadır , yalnız dede ninki belirteç ihtiyacı olmadığından düşmüştür, p gelse de anlama zarar vermez.

Дадэ ( ар ) унэм сэ сшэжащ. -- Dedeyi ( onu ) eve ben götürdüm.
унэм уэ пшэжащ.
унэм абы ишэжащ.
унэм дэ тшэжащ.
Götürenlerin şahıs ekleri с п и т şeklinde fiil başına gelmiştir.
Eğer sondaki щ kalkarsa cümle soru cümlesi olur. Burada д ve т harflerinin
birinci çoğul şahısta fiil başında birbirlerinin yerine kullanıldığını da görün.

хун -- sürerek götürmek.

Танэр хадэм сэ схунщ. -- Danayı bahçeye ben götürürüm.
уэ пхунщ
абы ихунщ.
дэ тхунщ.

Танэр унэм сэ схужынщ. -- Danayı eve ben götürürüm
уэ пхужынщ
абы ихужынщ
дэ тхужынщ

хьын --( taşıyarak) götürmek.

Уадэр хадэм сэ схьащ. -- Çekici bahçeye ben götürdüm.
уэ пхьащ.
абы ихьащ.
дэ тхьащ.

Уадэр хадэм сэ схьынщ. -- Çekici bahçeye ben götürürüm
уэ пхьынщ
абы ихьынщ
дэ тхьынщ

Мыр хэт и уадэ? -- Bu kimin çekicidir?
Ар дадэ и уадэщ. -- O dedenin çekicidir.

Мыр хэт и унэ? -- Bu kimin evidir?
Ар Динэ и унэщ. -- O Dinenin evidir.

Мор хэт и адэ? -- Şu kimin babasıdır?
Ар сэ си адэщ. -- O benim babamdır.

Ар хэт и хадэ? -- O kimin bahçesidir?
Ар нанэ и хадэщ. -- O ninenin bahçesidir.

Мыр хэт и мэз? -- Bu kimin ormanıdır?
Мыр псоми ди мэзщ. -- O hepimizin ormanıdır.

Мор хэт и анэ? -- Şu kimin annesidir?
Ар дэ ди анэщ. -- O bizim annemizdir.

Мыхэр хэт и хьэпшып? -- Bunlar kimin eşyalarıdır?
Ахэр Мазэ и хьэпшыпхэщ.-- Onlar Maze'nin eşyalarıdır.

шхуэ -- büyük

анэ -- анэшхуэ --- anne-- büyük anne адэ -- адэшхуэ
ин -- инышхуэ бжэ -- бжэшхуэ

Мыр сыту бжэшхуэ. -- Bu ne büyük kapıdır.
Мыр сыту хэдэшхуэ. -- Bu ne büyük bahçedir.

Ф ф -- Türkçe f sesi ile aynı sesi verir, fı diye okunur.

фы фэ фа фо фу фи фий фей фадэ фащэ
тафэ хьэфэ хуэфащэ фахуэ

фэ -- siz фэ -- deri, yüzey фо --bal фи -- sizin фащэ -- elbise
тафэ -- plato ефэн -- birşey içmek

Bu dilde fiillerin iki yapıda olduğunu ve çekimlenmelerinin de farklı olduğunu söylemiştik Birinci tür fiillerde mesela yenen şeyin konu bahsi edilmediği yapıdır.

Sadece benim senin onun beslenme eylemi olarak çekimlenen fiildir.
Burada sadece benim senin onun yaptığı eylemsorgulaması vardır.
Yediğimiz şey konu bahsimiz değildir. İkinci tür fiiller ise yediğimiz şeyin
konu bahsi yapıldığı yapıdır. Sanırım başka türlü anlatma olanağı bulamadığım bu yapının anlaşılmasında güçlük çekilmez.

шхэн -- eylem olarak beslenme eylemini gerçekleştirmek.
Beslenme eylemini gerçekleştirmek olarak

yiyorum yiyormuyum? yedim. yedim mi?
Сэ сошхэ. Сэ сышхэрэ? Сэ сышхащ. Сэ сышха?
Уэ уошхэ Уэ ушхэрэ? Уэ ушхащ. Уэ ушха?
Ар машхэ Ар шхэрэ? Ар шхащ. Ар шха?
Дэ дошхэ. Дэ дышхэрэ? Дэ дышхащ. Дэ дышха?
Фэ фошхэ. Фэ фышхэрэ? Фэ фышхащ. Фэ фышха?
Ахэр машхэ. Ахэр шхэрэ. Ахэр шхащ. Ахэр шха?

yerim. yermiyim? yiyeceğim. yiyecekmiyim?
Сэ сышхэнщ. Сэ сышхэн? Сэ сышхэнущ. Сэ сышхэну?
Уэ ушхэнщ. Уэ ушхэн? Уэ ушхэнущ. Уэ ушхэну?
Ар шхэнщ. Ар шхэн? Ар шхэнущ. Ар шхэну?
Дэ дышхэнщ. Дэ дышхэн? Дэ дышхэнущ. Дэ дышхэну?
Фэ фышхэнщ. Фэ фышхэн? Фэ фышхэнущ. Фэ фышхэну?
Ахэр шхэнщ. Ахэр шхэн? Ахэр шхэнущ. Ахэр шхэну?

шхын --- Birşey yemek. Burada konu bahsimiz yediğimiz şey olduğundan
başta söylensin söylenmesin bir ap vardır. Yiyen ise figürandır. Şahıs eklerine dikkat ediniz. Aradaki farklılıkları anlamaya çalışın. Bu yapı hemen hemen çoğu fiiller için geçerlidir.

Birşey yemek.
yiyorum yiyor muyum? yedim. yedim mi?
АР Сэ сошх. Ар сэ сшхырэ? Ар сэ сшхащ. Ар сэ сшха?
Уэ бошх. уэ пшхырэ? уэ пшхащ. уэ пшха?
абы иешх. абы ишхырэ? абы ишхащ. абы ишха?
дэ дошх. дэ тшхырэ? дэ тшхащ. дэ тшха?
фэ фошх. фэ фшхырэ? фэ фшхащ. фэ фшха?
абыхэм яшх. абыхэм яшхырэ? абыхэм яшхащ. абыхэм яшха?

yerim. yiyeyim mi? yiyeceğim
Ар сэ сшхынщ. Ар сэ сшхын? Ар сэ сшхынущ.
уэ пшхынщ. уэ пшхын? уэ пшхынущ.
абы ишхынщ. абы ишхын? абы ишхынущ.
дэ тшхынщ. дэ тшхын? дэ тшхынущ.
фэ фшхынщ. фэ фшхын? фэ фшхынущ.
абыхэм яшхынщ. абыхэм яшхын? абыхэм яшхынущ.

Bu yapılarda günlük konuşmalarda şahıs zamirleri özellikle belirtilmesi
gerekmiyorsa söylenmez .Birinci tür fiillerde üçüncü çoğul şahıslarda şahıs zikredilmediğinde fiil sonuna хэ çoğul eki gelmek durumundadır.
машхэхэ. шхахэщ. шхэнухэ? gibi.

Telaffuzları iyi öğrenilmesi gerekli anlam veya anlam ilgileri daha sonra anlatılacak sözcükler.

хэдэ хэда хадэ хада дахэ даха хуэдэ хуэда хуада дэхуэ дэхуа дахуа
нахуэ пыхуэ пыхуа пахуа щыхуэ щыхуа щыхьэ щыхьа щахьа щыд
дыщэ тху тхуэ сэху нэху хьэсэ хьэхуэ хьэху хуэхь хуэхьа хуахьа
фэху фахуэ сахуэ фащэ.

.........................................................................................................................................

1.Ders 2.Ders 3.Ders 4.Ders 5.Ders 6.Ders 7.Ders 8.Ders 9.Ders 10.Ders

11.Ders 12.Ders 13.Ders 14.Ders 15.Ders 16.Ders 17.Ders 18.Ders

19.Ders 20.Ders 21.Ders 22.Ders 23.Ders 24.Ders 25.Ders

26.Ders 27.Ders 28.Ders 29.Ders 30.Ders

.........................................................................................................................................