DİL EĞİTİMİ     10. Ders SHOQUL İlhan Aydemir ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... ЕПЩlАНЭ ГУКЪИНЭ ONUNCU DERS Dönüş veya tekrarlama harfi olarak ж son eki evine köyüne kentine veya şu anda çıktığın yere geri dönüş veya yaptığın bir şeyi bir daha yapmayı isteme yapma etme eyleme harfi olarak inceleme. Çocuk avutma tekerlemesi Avuç içine okşanarak ------- Мыбдэ мэл щохъурэ ----------------------------------------- Burada koyunlar otluyormuş Baş parmağa dokunularak --- Мыбде хъурей щоджэгурэ ------------------------------------------- Burada top oynanıyormuş İşaret parmağına katlanarak -- Мыбы накlуэ сыкlуэ дывгъэкlуэж жи -------------------------------------------- Bu haydin dönelim demiş Orta parmağa katlanarak ----- Мыбы тlэкlу дымышхэу дыкlуэжын жи -------------------------------------- Bu biraz yemek yemeden mi dönelim demiş. Yüzük parmağına katlanarak -- Мыбы нанэ гъуэмылэ тlэкlу ------------------------------------------ хуэдмыхьу дыкlуэжын жи ------------------------------- Bu neneye biraz azık götürmeden mi dönelim demiş Seçe parmağına fiskelenerek -- Мыбы феуэ феуэ цlыкlужь цlыкlужь феуэ ------------------------------------------ феуэ цlыкlужь цlыкlужь жи -------------------------------- Bu vurun vurun miniciğe vurun vurun miniciğe demiş. Къэмбот , лъакъуэ кlыхь ------------ Kambot, uzun bacak Кlэн къэхьи дыджэгунщ. ---------- Aşık getir oynayalım Пlастэ къэхьи здэтшхынщ ------- Pasta getir yiyelim Лъакъуэ къэхьи дыкlуэжынщ.---- Ayak getir dönelim. (evimize dönelim.) жы, жын, жынщ, ж , жа, жат, жынт , жынут şekillerinde fiil sonuna eklenen bu sonekler çıkış yerine dönüş anlamı katıyor. Кlуэ ---------------- git Кlуэж ------------- git(geldiğin yere) Кlуэн? ------------ gider mi? Кlуэжын? ------ gider mi?(geldiği yere) Сыкlуэжын? --------------- gideyim mi? (geldiğim yere) Сокlуэж. -------------------- Gidiyorum.(geldiğim yere) Къуажэм сокlуэж.------ Köye gidiyorum.(köyüme) Къуажэм сокlуэ.--------- Köye gidiyorum. (herhangi bir köye) Унэм сыкlуэжащ.-------- Eve gittim. (evime, evime döndüm) Зафер и унэм сыкlуащ.-- Zafer'in evine gittim. Дэнэ укlуэрэ?------ Nereye gidiyorsun? Хадэм сокlуэ.------ Bahçeye gidiyorum. Дэнэ укlуэрэ? ----- Nereye gidiyorsun? Хадэм сокlуэж.---- Bahçeye gidiyorum. ----------------------- ( Bahçeden çıktım gezindim tekrar oraya dönüyorum) Зы мыlэрысэ шхыж. -------- Bir elma daha ye. Зы шейбжьэ ефэж.--------- Bir bardak çay daha iç. Кхъыlэ тlэкlу тхущысыж.-- Lütfen bizim için biraz daha otur. Зы шейбжьэ къысхуэхьыж.---- Bir bardak çay daha getir. Кхъыlэ зы шейбжьэ къысхуэхьыж.-- Letfen bir bardak çay daha getir. Gidiyorum. -- Gitmiyorum Сокlуэ --------- Сыкlуэкъым Уокlуэ ---------- Укlуэкъым Макlуэ --------- Кlуэкъым Докlуэ --------- Дыкlуэкъым Фокlуэ --------- Фыкlуэкъым Макlуэхэ ------ Кlуэхэкъым Dönüyorum. --- Dönmüyorum. ( çıkış yerine ) Сокlуэж --------- Сыкlуэжкъым Уокlуэж --------- Укlуэжкъым Мэкlуэж --------- Кlуэжкъым Докlуэж --------- Дыкlуэжкъым Фокlуэж --------- Фыкlуэжкъым Мэкlуэжхэ ------ КlУэжхэкъым Gittim ----------- Gitmedim Сыкlуащ ------- Сыкlуакъым Укlуащ --------- Укlуакъым Кlуащ ----------- Кlуакъым Дыкlуащ ------- Дыкlуакъым Фыкlуащ ------- Фыкlуакъым Кlуахэщ -------- Кlуахэкъым Döndüm. ----------- Dönmedim. ( çıkış yerine ) Сыкlуэжащ ------ Сыкlуэжакъым Укlуэжащ --------- Укlуэжакъым Кlуэжащ ----------- Кlуэжакъым Дыкlуэжащ ------- Дыкlуэжакъым Фыкlуэжащ ------- Фыкlуэжакъым Кlуэжахэщ ------- Кlуэжахэкъым Зафер и гъусэу къуажэм сыкlуэжащ.- Zaferle birlikte köye gittim. Къуажэм мэхуипщl дыщыlащ.--------- Köyde on gün kaldık. Зафер Анкара игъэзэжащ.--------- Zafer Ankaraya döndü. Зафер игъэзэжа иужь сэ мэхуитху сыщыlэжащ. ------------------ Zafer döndükten sonra ben on gün daha kaldım. САБИЙ ГЪЭУДЫlУ ------------------- NİNNİ Пхъащхьэ мыщхьэр мэщащэ -- Ağaçlardan meyveler dökülüyor. Щауэ цlыкlухэр мэщыпэ.-------- Çocuklar onları topluyor. lэкlэ пыlэр къыщанэ. -------------- Örgülü şapkayı unutuyorlar. Ботэ макlуэри мэшынэ. ---------- Bote gidiyor korkuyor. Быцэ макlуэри къехьыжыр.----- Bıtse gidip getiriyor. Къехь ------- Getiriyor. Къехьыж --- Getiriyor.( bizim olan bir şeyi, kaybettiğimiz şeyi getiriyor) Şiiri yazıyorum -------------- Şiiri tekrar yazıyorum Усэр сэ сотх ------------ Усэр сэ сотхыж --------- уэ ботх --------------------- уэ ботхыж -------- абы иетх -------------------- абы иетхыж -------- дэ дотх ---------------------- дэ дотхыж -------- фэ фотх ---------------------- фэ фотхыж ------ абыхэм ятх ------------------ абыхэм ятхыж. Şiiri yazdım. ----------------- Şiiri tekrar yazdım Усэр сэ стхащ. -------- Усэр сэ стхыжащ --------- уэ птхащ ------------------ уэ птхыжащ -------- абы итхащ ---------------- абы итхыжащ ---------- дэ ттхащ ----------------- дэ ттхыжащ ---------- фэ фтхащ --------------- фэ фтхыжащ -------- абыхэм ятхащ. ---------- абыхэм ятхыжащ. Yapabilmek edebilmek eyleyebilmek anlamı katan sonek ; ф Сэ хадэм сокlуэф. --------------- Bahçeye gidebiliyorum. Мэзым сыкlуэфащ. ------------------- Ormana gidebildim. Ар Анкара кlуэфынщ. ------------ O Ankara'ya gidebilir. Зы мыlэрысэ сшхыжыфынщ.-- Bir elma daha yiyebilirim. Мазэ и напэр иетхьэщlыф. ---- Maze yüzünü yıkayabiliyor. Мазэ и пэщыр зылъыlуехыф.--- Maze odasını düzeltebiliyor. Динэ шхэгъуэ къэс и дзэхэр иелъэщlыф. ------------------------- Dine her yemekten sonra dişlerini fırçalayabiliyor. Быцэ усэ дахэхэр иетхыф.----- Bıtse güzel şiirler yazabiliyor. Тхьэщlэн - Eylem olarak yıkama eylemini gerçekleştirmek olduğundan konu bahsi сэ уэ ар дэ фэ ахэр şahıs ekleri de сы у . ды фы . хэ şeklinde olacağı açıktır. Şimdiki zaman olumlu bildirimi istisnası olması kaydı ile. Cотхьэщlэ ---------- сытхьэщlэрэ? ------ сытхьэщlэкъым Уотхьэщlэ ---------- утхьэщlэрэ? -------- утхьэщlэкъым мэтхьэщlэ ---------- тхьэщlэрэ? ---------- тхьэщlэкъым дотхьэщlэ ---------- дытхьэщlэрэ? ------ дытхьэщlэкъым фотхьэщlэ --------- фытхьэщlэрэ? ------ фытхьэщlэкъым мэтхьэщlэхэ ------- тхьэщlэхэрэ? ------- тхьэщlэхэкъым сытхьэщlэжкъым --------- сытхьэщlэжыфкъым утхьэщlэжкъым ----------- утхьэщlэжыфкъым тхьэщlэжкъым ----------- тхьэщlэжыфкъым дытхьэщlэжкъым --------- дытхьэщlэжыфкъым фытхьэщlэжкъым --------- фытхьэщlэжыфкъым тхьэщlэжхэкъым ----------- тхьэщlэжыфхэкъым. Bu son iki çekimden birincisine tekrar aynı eylemi yapmıyor olma Anlamı katılmış. İkinci çekime ise tekrar aynı eylemi yapamıyor Olma anlamı katılmıştır. Burada aklımıza şöyle bir soru gelebilir; Dil öğretimi fiil çekimleri ile olur mu? Cevabı ise çok açıktır. Bu dil ön ekler son ekler ile işletilmektedir. Bu ön ek ve son eklerin kavranması dili kullanabilmeyi getirir. Yeryüzündeki büyük kabul edilen dillerin beş altı bin cıvarı fiilleri var iken bu dilin tesbit edilmiş yirmi beş bini aşkın fiili vardır. Ön ek son ek hesabı da yapılacak olursa bilmem nerelere varır. Fiillerin çekimlenmeleri önem arz eder. Ön ek son ek ve şahıs Eklerinin fiil başındaki yerleri bütün bunlar farklı çalışmayı Zorunlu kılar. Тхьэщlын - Burada ise bir şey yıkamak olduğundan konu bahsi ар yani yıkanan şey olacağından cümle ona göre oluşur. Şahıslar burada işi yapan eden eyleyen figüran durumuna geçeceğinden şahıslar сэ уэ абы дэ фэ абыхэм şahıs ekleri de с , п , и , т , ф, я şeklinde oluşur. Konu bahsimiz olan şeyi: Yıkıyorum ---------- Yıkıyor muyum?--- Yıkamıyorum. сотхьэщl --------- стхьэщlрэ? --------- стхьэщlкъым ботхьэщl --------- птхьэщlрэ? --------- птхьэщlкъым иетхьэщl --------- итхьэщlрэ? --------- итхьэщlкъым дотхьэщl --------- ттхьэщlрэ? --------- ттхьэщlкъым фотхьэщl -------- Фтхьэщlрэ? -------- фтхьэщlкъым ятхьэщl ----------- ятхьэщlрэ? -------- ятхьэщlкъым Artık yıkamıyorum. --------- Artık yıkayamıyorum. стхьэщlыжкъым ----------- стхьэщlыжыфкъым птхьэщlыжкъым ----------- птхьэщlыжыфкъым итхьэщlыжкъым ----------- итхьэщlыжыфкъым ттхьэщlыжкъым ----------- ттхьэщlыжыфкъым фтхьэщlыжкъым ---------- фтхьэщlыжыфкъым ятхьэщlыжкъым ----------- ятхьэщlыжыфкъым Fiil kökü кlу üzerinden sözcük ve cümle oluşumları. Кlуэ. -- Git Къакlуэ -- Gel Накlуэ – Belirtili yere git Сэ хасэм сокlуэ уэри накlуэ. – Ben bahçeye gidiyorum, sen de gel Сэ солажьэ уэ хасэм кlуэ. – Ben çalışıyorum, sen derneğe git. Хасэм сыщыlэщ уэри къакlуэ. – Ben dernekteyim sen de gel Cümlenin oluşumu genel olarak konuşmacının konumuna Göre şekillenir. Konuşmacının bulunduğu yere bir çağrıda Fiil başına къэ gelmek durumundadır. Konuşmacının bulun- Madığı fakat belirli bir yere doğru çağrıda н yön belirteci İle çağrı yapılmaktadır. Yön belirteci olmadan yapılan çağrıya Konuşmacının müdahil olmadığı bir yön olduğu açıktır. Burada konuşmacı bulunduğu yerden bir git sorgusu yapmaktadır. Хадэм кlуэ. – Bahçeye git. Хадэм укlуэрэ? – Bahçeye gidiyor musun? Хадэм укlуа? – Bahçeye gittin mi? Хадэм кlуэж. – Bahçeye dön. Хадэм укlуэжрэ? – Bahçeye dönüyor musun? Хадэм укlуэжа? – Bahçeye döndün mü? Burada konuşmacı bulunduğu yerden belirli bir yöne veya gideceği Yöne bir git sorgusu yapmaktadır. Унэм накlуэ. -- Eve git. Унэм унакlуэрэ? – Eve gidiyor musun? Унэм унэкlуа? – Eve gittin mi? Унэм нэкlуэж. – Eve dön. Унэм унэкlуэжрэ? – Eve dönüyor musun? Унэм унэкlуэжа? – Eve döndün mü? Burada konuşmacı bulunduğu yere bir gel çağrısı sorgusu yapmaktadır. Хадэм къакlуэ. – Bahçeye gel. Хадэм укъэкlуэрэ? – Bahçeye geliyor musun? Хадэм укъэкlуа? – Bahçeye geldin mi? Хадэм укъэкlуэжа? – Bahçeye döndün mü? Хадэм укъэкlуэжрэ? – Bahçeye dönüyor musun? Bu git veya gel söylemlerine son ekler de getirerek genişletecek olur isek: Gidebiliyorum.—- Gidebildim ------------ Gidebilirim Сокlуэф ------------ Сыкlуэфащ ---------- Сыкlуэфынщ Уокlуэф ------------ Укlуэфащ ------------- Укlуэфынщ Мэкlуэф ------------ Кlуэфащ -------------- Кlуэфынщ Докlуэф ------------ Дыкlуэфащ ----------- Дыкlуэфынщ Фокlуэф ------------ Фыкlуэфащ ----------- Фыкlуэфынщ Мэкlуэфхэ. --------- Кlуэфахэщ ----------- Кlуэфынхэщ Olumsuzluk Gitmiyorum. --------- Gidemiyorum. --------- Gidemem. Сыкlуэкъым --------- Сыкlуэфкъым. ------ Сыкlуэфынкъым. Укlуэкъым. ----------- Укlуэфкъым. --------- Укlуэфынкъым. Кlуэкъым. ------------ Кlуэфкъым. ----------- Кlуэфынкъым. Дыкlуэкъым. -------- Дыкlуэфкъым. ------- Дыкlуэфынкъым. Фыкlуэкъым. -------- Фыкlуэфкъым. ------- Фыкlуэфынкъым Кlуэхэкъым. -------- Кlуэфхэкъым. --------- Кlуэфынхэкъым. Gitmeyenim. ------- Gitme ( emir ) Сымыкlуэ ------------------------ Умыкlуэ ------------ Умыкlуэ. Мыкlуэ ----------- Йремыкlуэ. Дымыкlуэ.------------------------ Фымыкlуэ. -------- Фымыкlуэ. Мыкlуэхэ. --------- Йремыкlуэхэ. Псыхьэ сыкlуэри ---- Su getirmeye gittim ve Псы семыфэу сыкъэкlуэжащ. --- Su içmeden geldim. Адэм сыкlуэри --- Bahçeye gittim de Мыlэрысэ сымышхыу сыкъэкlуэжащ. – Elma yemeden geldim. Гъэ --- Birisine eylemi yaptırma ön eki. Burada fiil başına eklenen şahıs eki yapan eden eyleyen, Fiil köküne yakın olan şahıs eki ise ettiren eyletendir. Сэ -------- сэ ------------- сы ---- з ---- гъэ --- кlу – а – щ. Уэ -------- уэ ------------- у ------ б ---- гъэ -------------------. Ар ------- абы ------------ . ------ и ---- гъэ -------------------. Дэ -------- дэ ------------- ды --- д ---- гъэ -------------------. Фэ ------- фэ ------------- фы --- в ---- гъэ -------------------. Ахэр ---- абыхэм ------- . ------ а ---- гъэ ----------------- хэщ. Bu çaprazlamadan daha önceki cümleler gibi 28 cümle çıkarılabiliyor. Örnekleme ve alıştırmaları sizler yapabilirsiniz. Хуэ --- Birisi için bir şey yapma etme eyleme ön eki. Yapı ve anlamlandırma diğer yapılar ile aynıdır. Сэ -------- сэ ----------- сы --- с ----- хуэ ------- кlу ---- а – щ. Уэ -------- уэ ----------- у ------ п ----- хуэ -------------------------. Ар -------- абы --------- . ------ . ------ хуэ ------------------------. Дэ -------- дэ ----------- ды --- т ----- хуэ -------------------------. Фэ ------- фэ ----------- фы – ф ----- хуэ -------------------------. Ахэр ---- абыхэм ----- . ------ . ------ хуэ ---------------------- хэщ. Фlэ – Ön ekinde birinci şahıs eki istemediği halde Gücü yetmemiş engelleyememiş ve ikinci şahıs eki etmiş, eylemiştir. Сэ --------- сэ ---------- сы ---- с ---- фlэ ------- кlу --- а --- щ. Уэ --------- уэ ---------- у ------- п --- фlэ --------------------------. Ар --------- абы ------- . -------- . ---- фlэ --------------------------. Дэ --------- дэ ---------- ды ---- т ---- фlэ -------------------------. Фэ ---------- фэ -------- фы --- ф --- фlэ -------------------------. Ахэр ------ абыхэм ---- . ------ . ---- фlэ -----------------------хэщ. Bu üç çaprazlama tablosu işletilebilir ise her birisinden türetilebilecek 28 er cümle anlaşılır hale gelir ise ilerleme kaydedilmiş olacaktır. Bu zikredilen cümle kalıbı eylem ile ilgilidir. Eğer konu bahsi – ар – olur ise cümle şöyle oluşur. ------------- Сэ --------- сэ --------- с --- фlэ – с – шх – а – щ. ------------- Уэ --------- уэ ---------- п –- фlэ – п ------------------. Ар -------- Абы ------- абы ------- . ---- фlэ – и ------------------. ------------- Дэ --------- дэ ---------- т –- фlэ – т ------------------. ------------- Фэ --------- фэ --------- ф – фlэ – ф -----------------. ------------ Абыхэм --- абыхэм --- . --- фlэ – а ----------------хэщ. Зы мыlэрысэ сиlэти – Bir elmam vardı da Ари Зафер сфlишхащ.—Onu da Zafer yedi. ( ben istemiyordum ) С – ben ( istemeyen ) Фlэ – istenç dışılık ön eki ( sesli э ve и gelir ise э düşer ) И – o ( ben istemeden eylemi yapan ) Шх – yeme fiil kökü А – sıfatlaştırma eki ( yenmiş duruma girdi ) Щ – şu andaki hal. Sütunlara dikkat edilir ise kolaylıkla seçilebilir. Ар –------------ сэ –- абы –----- сфlишхащ. Мыlэрысэр -- сэ –- Зафер --- сфlишхащ. Günlük konuşmalarda fiil başında temsil edildiğinden ben şahıs eki de düşer. Мыlэрысэр Зафер сфlишхащ. Eğer cümleler Ар абыхэм ile başlayacak olur ise fiil başındaki noktanın Yerine я eki ( иа ) gelir ve sondaki çoğul eki хэ düşer. Мыlэрысэр абыхэм сэ яфlэсшхащ. Хъыджэбзыр абыхэм уэ яфlэпхьащ. Bu son iki tablodaki dizilişin farklı oluş nedenini konu bahsi ile ilişkilendirebilir İsek daha anlaşılır olacağı açıktır. Bu dilde zamanlar genel yapı itibarı ile iki zamanlıdır. Geçmiş zaman ve şimdiki zaman olarak. Geçmiş zaman da uzak ve yakın geçmiş zaman olarak ikiye ayrılır. Biz yakın geçmiş zamanı ele alır isek. Bitmiş zaman. 1 – Geçmişte gitmiş olan. --------- сыкlуат. – gitmiştim. 2 – Geçmişte gidecek olan. ------ сыкlуэнут. – giderdim. 3 – Geçmişte gidiyor olan. -------- сыкlуэт. – gidiyordum. 4 – Geçmişte gider olan. ---------- сыкlуэнт. -- giderdim Şimdiki zamanı ele alır isek; etkisi şu anı etkileyen zamanlar olarak; 1 – Şu anda gitmiş olan. ------ сыкlуащ. – gittim. ( gitmiş durumdayım.) 2 – Şu anda gidecek olan. ---- сыкlуэнущ – gideceğim. 3 – Şu anda gidiyor olan. ----- сокlуэ. – gidiyorum. 4 – Şu anda gider olan. ------- сыкlуэнщ. — giderim.( gidebilir durumdayım ) Şeklinde sıralayabiliriz. Bu zamanları da Türkçe olarak olabildiğince Anlatmaya gayret göstereceğiz. Bir kısım anlatım biçimlerinin Türkçede ifade bulmuyor olması nedeniyle zorluklar olabileceği gibi şartlanmışlıklarımız anlamamızı güçleştirebilir. Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. ......................................................................................................................................... 1.Ders      2.Ders      3.Ders      4.Ders      5.Ders      6.Ders      7.Ders      8.Ders      9.Ders      10.Ders 11.Ders      12.Ders      13.Ders      14.Ders      15.Ders      16.Ders      17.Ders      18.Ders  19.Ders      20.Ders      21.Ders      22.Ders      23.Ders      24.Ders      25.Ders       26.Ders      27.Ders    28.Ders      29.Ders      30.Ders .........................................................................................................................................