ТlОЩlРЭ ЕЩАНЭ ГУКЪИНЭ
YİRMİ ÜÇÜNCÜ DERS
ГЪУБЖЭР НАРТХЭМ ЛЪЭПЩ ЗЭРАХУИЩlАР
Нартхэм мэш бэв къагъэкlат,
ауэ къызэрахьэлlэжынур
ямыщlэу гузавэу зэхэсхэрт.
Лlыжьхэр зэчэнджэщырт.
Щlалэгъуалэр зэдауэрт.
Сыт жаlэми, сыт ящlэми
мэшыр зэрыlуахыжыну амал къахуэгупсысыртэкъым.
Икlэм зыгуэрым жиlащ:
Ди жылэм нэхъыжь дыддэу дэсыр Уэрсэрыжьщи,
фыкlуэй къафшэ.
Абы зы чэнджэщ гуэр къыдитынщ.
Ар щызэхахым,
щlалэ гуп зэрохьэжьэ,
Уэрсэрыжь къашэну,
къэмыкlуэфмэ къахьыну.
Уэрсэрыжь пэщащэу дыгъапlэм кlэрысу ирохьэлlэхэ.
lуэху зыlутыр хуаlуатэ.
Мыкlуэфыну щыжиlэм,
ар щlалэхэм пхъэхьым тралъхьэри
нартхэр щызхэс щlыпlэм яхь.
Нарт хэщlапlэр кумбылъэти,
къыщеувэхым фызыжьыр мэджалэ.
-- Уии, нартхэ я унэм сыныщlоджагуэри,
фызыжьым щыжиlэм,
щlалэгъуалэр зэщlодыхьэшхэ.
-- Укъыщlэджагуэркъым, укъыщlэджэлащ.
Щlалэхэм я ауаныр гущlыхьэ щыхъуауэ,
Уэрсэрыжь зегъэгусэри йожьэж.
-- Зумыгъэгусэ, жраlэ
нарт лlыжьхэм Уэрсэрыжь.
-- Дымыщlэкlэ дыноупщlыну аращ,
чэнджэщ къыдэт.
Ди мэшыр губгъуэм йокlуэдэж,
къызэретхьэлlэжынури тщlэркъым.
-- Сэ фи мэш си лажьэкъым,
Сэ жьы сыхъуащ,
сыщхьэмыгъуэщ. Жиlэри
Уэрсэрыжь гъуэгу техьэжащ.
-- Ар щхьэхуэпсалъэщ,
къыджимыlар ищхьэ хужиlэурэ кlуэжынущ,
Фыкlэлъыкlуатэ, фыкlэлъыдаlуэ,
яжриlащ Лъэпщ нарт хасэм.
Щlалэ нэхъ жьыджэру зы тlущ,
Уэрсэрыжь кlэлъыщlэпхъуащ.
Кlэлъыщlэхьахэм мыр зэхахащ.
-- Лlо абы гугъуехьу хэлъыр?
lэ дакъэкlэ къэбгъэшрэ,
пхъэшыкъу тlэкlу фlэбукlэу,
къазшырыдзэу дупкlыкlыжмэ,
гъубжэ жыхуэпlэнур аракъэ?
Ар зэрызэхахыу,
щlалэхэм къагъэзэж,
къагъэзэжри къокlуэж,
къосыжхэри я тхьэкlумэ къиlуар
нарт хасэм хуаlуэтэж.
lуэхур щызэхихым,
Лъэпщ щlалэхэм унафэ яхуищlащ.
-- lэплlэкlэ фхьыжи
ди Уэрсэрыжь дыщэр
дыгъапlэм кlэрывгъэтlысхьэж.
дыгъэпсым хэсу куэдрэ ирепсэу.
Сэ кlыщым сыкlуэнщи, гъубжэ фхуэсщlынщ.
Ар жиlэри Лъэпщ кlыщым кlуэжащ.
Гъущl кlапэ
адакъэкlэу къигъэшащ,
къазшырыдзэу дипкlыкlащ,
пхъэшыкъу тlэкlуи фlиlужащ.
Нартхэм ар я гъубжэу
я мэш бэвыр къахыжащ.
Кlуантlэ lэзид зэритхыжамкlэ.
Щlын -- yapmak
Щlэн – bilmek
Щlэн – bir şey etmek eylemek
Bu iki fiilin her ikisi de ikinci tür fiillerdendir.
Çünkü yapılan bir şey veya bilinen bir şey konu
bahsimizdir. Fiillerin çekimlenmeleri de, şahıs
eklerinin oluşumu da ona göredir. Her ne kadar fiil
ayrık gibi görülse de her ikisi de birbiri ile aynı
yazım ve seslenimlerle aynı anlamlarda
kullanılırlar. Eğer bahsedilen şey bir nesne ise
veya bir kavram ise bilmek, bahsedilen şey bir eylem
ise yapmak anlamına gelir.
Щlы -- yap
Умыщl – yapma
Сыт пщlыр? -- Nesnel olarak yaptığın şey nedir?
Сыт пщlэр? – Eylem olarak yaptığın şey nedir?
Зэр---- р – yaptığı, yapışı.
Зэр --- у – yaptığı ettiği eylediği zaman
Зафер, узэрышхэу къакlуэ. – Zafer, yemeğini yiyince
gel.
Пщэдджыжь къэс Зафер шей зэрефэр пщlэрэ?
Her sabah Zafer’in çay içtiğini biliyor musun?
Зафер щей зэрефар сэри сощlэ.
Zafer’in çay içtiğini ben de biliyorum.
Ефэн – bir şeyi içmek
Зэрефэр – bir şeyi içtiğini
Зэрищlыр – nesnel olarak yapış şekli
Зэрищlэр – eylem olarak yapış şekli
Зэрищlэр – bilişi
Мы къэдыупсэлъар Зафер ищlэн хуейкъым.
Bu konuştuğumuzu Zafer’in bilmemesi gerekir.
А жыхуэпlар Зафер ищlэн хуейкъым.
O söylediğin işi Zafer’in yapmaması gerekir. (
yapmaz )
Onu ben yapıyorum.Onu ben yaptım. Onu ben yapacağım.
---------- Сэ сощl --------- Сэ сщlащ. -------------
сэ сщlынущ.
---------- Уэ бощl --------- Уэ пщlащ.
-------------- уэ пщlынущ.
Ар ---- абы иещl –Ар - абы ищlащ. – Ар –--- абы
ищlынущ.
---------- дэ дощl ---------- дэ тщlащ.
-------------- дэ тщlынущ.
---------- фэ фощl -------- фэ фщlащ. ------------
фэ фщlынущ.
------ абыхэм ящl ----- абыхэм ящlащ. ------абыхэм
ящlынущ.
Bir cümlenin sonuna – р – gelir ise o cümlenin
tamamı konu bahsi olur.
Нышэдибэ лъандэрэ Мазэ зэлэжьахэр плъэгъуа?
Sabahtan beri Maze’ nin uğraştığı şeyleri gördün mü?
Cümle içerisinde – р – halindeki şahıs veya nesnenin
konu bahsimiz olduğunu zaten daha önceden
öğrenmiştik. Konu bahsi ile Türkçedeki cümle öznesi
aynı gibi görülse de farklı şeylerdir. Burada konu
bahsi bazen şahıslar olabildiği gibi bazen de
değildir. Şahıslar figüran olduğundan konu bahsi
durumunda değillerdir. Şimdi konu bahsinin şahıslar
olduğu – хуэ – ön eki ile cümle tablomuza bir
bakalım. Fiil başındaki birinci şahıs eki eden
eyleyen, ikinci şahıs eki ise kimin için edildiği ve
eylendiğini göstermektedir.
Сэ ------ сэ ---------- сы ---- с ---- хуэ –--
лэжьащ.
Уэ ------ уэ ----------- у ------ п ---- хуэ ---
пщэфlащ.
Ар ------ абы --------- . ------ . ----- хуэ ---
щэхуащ.
Дэ ------ дэ ----------- ды ---- т ---- хуэ ---
кlуащ.
Фэ ------ фэ ---------- фы --- ф --- хуэ ---
тхьэшlащ.
Ахэр – абыхэм ------ . ------ а ---- хуэ --- лъэсащ.
Bildiğimiz üzere birisi için bir şey yapma
tablosundan çaprazlamalarla 28 cümle üretilmektedir.
Sen benim için, ben senin için şunu, bunu yaptım
türü cümlelerdir. Şimdi de konu bahsimizin bir nesne
olduğu cümlelere ve cümle kalıbına bir bakalım. Bu
kalıpta ön ek birinci ve ikinci şahıs eklerinin
arasına girmektedir.
Гъубжэр сэ ---------- сэ ----------- с --- хуэ – с –
щlащ.
------------- уэ ---------- уэ ---------- п --- хуэ
– п ---------.
------------- абы -------- абы -------- . --- хуэ –
и ---------.
------------- дэ ---------- дэ ---------- т --- хуэ
– т ---------.
------------- фэ ---------- фэ --------- ф – хуэ – ф
---------.
------------- абыхэм --- абыхэм --- . --- хуэ – а
----------.
Bu tablonun tek istisnası ise гъубжэр абыхэм ile
başlayan beş cümlede fiil başına я ( иа ) gelmek
durumundadır.
Гъубжэр абыхэм сэ яхуэсщlащ.
------------------------ уэ яхуэпщlащ.
----------------------- абы яхуищlащ.
----------------------- дэ яхуэтщlащ.
------------------------ фэ яхуэфщlащ.
------------------------ абыхэм абыхэм хуащlахэщ.
Diğer çaprazlamaları da sizler yaparak kendinizi
geliştirebilirsiniz.
Şimdi de зэр ön eki ile yapılan cümle tablosuna
bakalım. Benim senin onun yapışı anlamı oluşturan
cümleler.
Гъубжэр сэ зэрысщlар.
------------ уэ зэрыпщlар.
------------ абы зэрищlар.
------------ дэ зэрытщlар.
------------ фэ зэрыфщlар.
------------ абыхэм зэращlар.
Şimdi de benim için senin yapışın, senin için benim
yapışım türü cümle tablosunu inceleyelim. Sanırım
şahıs eklerinin sıralanışını tekrar etmeğe gerek
yoktur.
Гъубжэр сэ -------- сэ ---------- зэры – с --- хуэ –
с – щlар.
------------ уэ -------- уэ ---------- зэры – п ---
хуэ – п -------- .
------------ абы ------ абы ------- зэры --- . ---
хуэ – и ------- .
------------ дэ --------- дэ --------- зэры – т ---
хуэ – т -------- .
------------ фэ -------- фэ -------- зэры – ф – хуэ
– ф ------- .
----------- абыхэм -- абыхэм – зэры --- а ---хуэ – а
-------- .
Гъубжэр абыхэм абы зэрахуищlар.
Гъубжэр нартхэм Лъэпщ зэрахуищlар.
Bu çalışmaları ilerleterek çalışmayı zevkli hale
getirebilirsiniz. Çaprazlamaları yapabilirseniz
artık pratiklerinizi geliştirebilirsiniz.
Mesla ben küstüm sen küstün cümlelerine bakalım.
Сэ зызгъэгусащ.
Уэ зыбгъэгусащ.
Абы зигъэгусащ.
Дэ зыдгъэгусащ.
Фэ щывгъэгусащ
Абыхэм загъэгусащ.
Ben sana sen bana küstün türü cümle kalıbına bakacak
olursak
Fiil başındaki birinci şahıslar küsülenler, ikinci
şahıslar küsenlerdir.
Къы – ны – yön belirteçlerini de dahil edelim.
Сэ --------- сэ ----------- зы – къы – с – хуэ – з –
гъэгусащ.
Уэ --------- уэ ----------- зы – ны ---- п – хуэ – б
-------------- .
Абы ------- абы -------- зы ------------ . – хуэ – и
-------------- .
Дэ --------- дэ ----------- зы – къы --- т – хуэ – д
------------- .
Фэ --------- фэ ---------- зы – ны ---- ф – хуэ – в
------------- .
Абыхэм – абыхэм --- зы ------------ а -- хуэ – а
-------------- .
Сэ абы зыхуэзгъэгусащ. – Ben ona küstüm.
Сэ Зафер зыхуэзгъэгусащ. – Ben Zafer’e küstüm.
Абы сэ зыкъусхуигъэгусащ. – O bana küstü.
Зафер сэ зыкъысхуигъэгусащ. – Zafer bana küstü.
Сэ уэ зыныпхуэзгъэгусащ. – Ben sana küstüm.
Уэ сэ зыкъысхуэбгъэгусащ. – Sen bana küstün.
Bu cümlelerde küsenin kalp olması nedeniyle konu
bahsi zikredilmemiş olmasına rağmen cümle oradan
kurgulanmıştır. Diğer çaprazlamaları sizler yaparak
28 cümleyi dizmeye çalışın ve pratik yapın. Şimdi de
küsüşme benzeri cümlelere bakalım. Bu cümle yapısı
daha önceki derslerde anlatılmıştı. Hatırlamak ve
tekrar etmek yararlı olacaktır.
Заферрэ сэрэ дызэргъэгусащ. – Zafer ile ben
küsüştük.
Мазэрэ и адэмрэ зэргъэгусахэщ.—Maze ile babası
küsüştüler.
Мазэрэ уэрэ фызэрцlыхуа? – Maze ile tanıştınız mı?
Абырэ абырэ зэрцlыхуахэ? – Onunla o tanıştılar mı?
Ахэр зэрцlыхуахэ? – Onlar tanıştılar mı?
Дэ дыгъуасэ дызэрлъэгъуащ. – Biz bu gün görüşeceğiz.
Ахэр нобэ зэрлъагъунухэщ. – Onlar bu gün
görüşecekler.
Bana doğru eylemin başına – къ – yön belirteci.
Sana doğru eylemin başına – н -- yön belirteci
geldiğini zaten biliyoruz.
Bu açıklamalardan sonra yukarıdaki metnin tahlilini
yapacak olursak olayı şöylece bölümlere
ayırabiliriz. Öncelikle Nartların içerisinde
bulundukları durum ve problemlerinin xasede
görüşülüp çözüm bulunmaya çalışıldığı. Büyüklerden
danış alınmak istenildiği. Onun küstüğü. Onun kendi
başına konuştuğu. Bu durumu bilen demircilerin
pirinin verdiği fikir ve çözüme ulaşılması
anlatılmaktadır.
Sözcük dağarcığı:
Зэгъэщlапхъэ псалъэхэр
Къэкlын – (Yerden ) bitmek
Чэнджэщ -- danışık
Къехьэлlэжын -- hasat
Зэдэуэн – birbiriyle davalaşmak, münakaşa
Мэш -- ekenek
Бэв -- bereketli
Гупсысэн -- düşünmek
Жылэ – halk ( diğer bir anlamı da tohumdur fakat
buradaki anlamı halk anlamındadır.)
Пэщэщэн – eliyle bir şeylerle uğraşmak
Пхъэхь – ağaçtan yapılmış tutuşmalı taşıma aracı
Хэщlапlэ – xasenin yapıldığı yer
Кумб – çukur
Кумбылъэ -- engebeli
Джэлэн -- yıkılmak
Ауан -- alay
Кlуэдын -- kaybolmak
Пхъэшыкъу – ağaçtan sap
Къэгъэшын -- bükmek
lэплlэ -- kucak
Кlыщ -- atölye
Дэпкlыкlын – uçunu kenarını döverek çıkarmak
Гъущl -- demir
Къэхын.—biçmek
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. |
