ЕБЛАНЭ ГУКЪИНЭ
YEDİNCİ DERS
Къ - къ K harfinin kalın sesidir. Arapça'daki kaf
harfi ile aynı sesi verir.
Къы -- къэ -- къи -- къе -- къа
Къым - Bu dildeki
olumsuzluk ekidir. Джылэхъстэней diyalektinde
lым şekli ile de ifade edilir. Genel literatürde ise
önceki belirtilen şekli kullanılır.
Сышхэкъым. -(Eylem olarak yemek) yemiyorum.
Сытхэкъым -( Eylem olarak yazı) yazmıyorum.
Сшхыкъым - (Herhangi bir şey) yemiyorum
Стхыкъым -(Herhangi bir şey) yazmıyorum.
Къэ - Fiil son eki olarak cümleyi olumsuz soru
kalıbına sokar.
Сышхэкъэ? -( Eylem olarak yemek) yemiyor muyum?
Сытхэкъэ? - ( Eylem olarak yazı) yazmıyor muyum?
Сшхыкъэ? - ( Herhangi bir şey ) yemiyor muyum?
Стхыкъэ? - ( her hangi bir şey ) yazmıyor muyum?
Къ - Fiil ön eki olarak yapılan işin eylemin sözü
söyleyene doğru
yapıldığı anlamı katar.
Къ - Fiil ön eki olarak İsmin den halini fiile
ulayarak den gelmek
den almak den etmek den eylemek şeklinde anlam
oluşturur.
Жэ. -------------- Koş.
Къажэ. ---------- ( Benim yanıma ) koş.
Нажэ. ----------- ( Belirttiğimiz yere doğru ) koş.
Къысхуэжэ. -- Bana doğru koş.Bana koş.
Шэ. --------------- (birini beraberinde ) götür.
Къашэ. --------- ( birini beraberinde) getir
Нашэ. ----------- ( birini beraberinde belirlenmiş
yere) götür.
Хуэшэ. --------- ( birini beraberinde ona ) götür.
Къысхуэшэ. --- (birini beraberinde bana ) getir.
Хьы. ------------- (taşınan bir şeyi ) götür.
Къэхь. --------- (taşınan bir şeyi ) getir.
Нэхь. ----------- (taşınan bir şeyi belirttiğimiz
yere ) götür.
Хуэхь. ----------- ( taşınan bir şeyi ona) götür.
Къысхуэхь.--- (taşınan bir şeyi bana ) getir.
Щтэн ------------ Almak, edinmek, belirteçsiz olarak
almak.
Genel kabuller olarak;
х ------------------ Yön ve konum belirteçleri ile
almak.
н ------------------ Belirli yön belirteci, sana
yönü.
къ ---------------- Bana veya emir ise emredilene
doğru yön belirteci.
и ------------------ konum olarak içini ( tabak,
kavanoz, kuyu içi gibi),
т ------------------ konum olarak üstünü (masanın
üstü gibi),
хэ ---------------- bir çoğulun içini anlatır
щl ---------------- konum olarak altını ( masanın ev
örtmenin altı gibi),
дэ ---------------- konum olarak bir şeyin arasını
(sokak arası gibi)
п ------------------ konum olarak uç kısmını ifade
eder.
их ----------------- içinden al ( Yön belirteci
yok.)
тех ---------------- üstünden al
дэх --------------- arasından al
пых --------------- ucundan al
хэх ---------------- çoğulun içinden al
ш ------------------- beraberindekini almak götürmek
kökü
иш ----------------- içinden al ( çıkart götür gibi)
къиш ------------- yön belirteci ile bana doğru
çıkar
теш --------------- üzerinden al (Taşınmazı,
beraberindekini)
дэш --------------- aradan al sokaktan al, çıkar
gibi
щlэш -------------- altından al çıkar
къих --------------- yön belirteci ile, içinden al
къытех ------------ yön belirteci ile, üzerinden al
къыхэх ------------ yön belirteci ile, çoğuldan al
къыдэх ------------ yön belirteci ile, arasından al
къыпых ------------ yön belirteci ile, ucundan al
Dilin ses anlam temelli olması nedeni ile seslerin
genel kabullerinin
bilinmesi işleri kolaylaştırır. İleride daha detaylı
anlatılacaktır.
Хадэм мыlэрысэ къыщыщтэ.-- Bahçeden elma al.
Истанбул зы джанэ къысхуих. – İstanbul’dan bana bir
gömlek getir.
dan eki buradaki къы eki ile verilmektedir.
къы -- с -- ху -- и -- х.
къы- yön belirteci( dan ) с - bana ху-belirtilen
şahıs için
и- belirtilen yerden( içinden) х- al, getir.
Görüldüğü gibi fiil sözcüğü tam olarak bir
açıklamadır. Diğer tüm sözcükleri de sizler
parçalayabilirsiniz. Yalnız bunu anlamadıysanız
fazla takılmanıza da gerek yoktur. Zamanla
anlaşılacaktır.
Къу - къу -- Yukarıdaki sese u ulanmış şekilde çıkan
sestir.
Къуэш - erkek kardeş
Къуажэ -köy
Къуэ - oğul - vadi
Къуэладжэ - kuytu yer
Къудамэ - dal
Къу - sap
Къуапэ - kenar, köşe, uç
Кхъ - кхъ Keskin bir k sesidir.
Кхъэ - mezar
Кхъахэ - harabe
Кхъэсын - mezar taşı
Бэкхъ - Balkon altındaki yer
Кхъу - кхъу Sert k sesine u ulanarak çıkarılan
sestir.
Кхъухь -Gemi
Кхъуафэ -Tekne
Кхъуафэжьей -Kayık
Кхъуей - Peynir
Кхъуэщын -Küp
Кхъузанэ - Un eleği
Кхъужьей - Armut ağacı
Кхъужь - Armut
Burada bilinmesi gerekli bazı hususları hafızamıza
yerleştirelim.
Bu dilde söylenen şeyler tam olarak anlatılır.
Yanlış anlaşılma gibi bir
ihtimal yoktur. Her şey açık ve nettir. Diğer
dillerin kalıpları ile farklılıkları
vardır. Mesela seviyorum sözcüğünü düşünelim. Kim
seviyor sorusunun
açık bir cevabı vardır. Ben seviyorum. Şahıs eki
fiile ulanmış.
Kimi sorusunun cevabı ise 1 - onu seviyorum. 2 -
seni seviyorum
3- sizi seviyorum 4 -kendimi seviyorum 5 -onları
seviyorum gibi beş
ayrı seçenek var ve belirtilmemişse kime sevgi
olduğu açık değil.
Bu dilde ise sevenin ve sevilenin şahıs ekleri fiil
başına ulanmak
zorunluluğu vardır. Dilin yapısı böyledir ve bu
şeklinin farkına varmamız
da gerekir. Şahıs zamirleri günlük konuşmalarda
zikredilmese dahi şahıs
ekleri fiil başında görülmek durumundadır.Bu iki
şahıs ekinden fiil köküne
yakın olan eden eyleyen veya ettiren eyletendir
diğeri ise edilen dir. O şahıs eklerinin Türkçedeki
gibi boş kaldığını da fark etmek de gerekir.
Cümle kuruluşlarında dikkate alınması gereken diğer
bir husus ise
taşıma işi yapılırken ar yani taşınan şey e göre
cümle oluşur. Taşıyan ise
m haline girer. Burada taşınan şey yani konu bahsi
daima r halindedir. Eğer ar var ise şahıs ekleri de
ona göre oluşur. Yok ise zaten konu bahsi ben sen o
biz siz onlar olacağından сы у . ды фы . şeklinde
fiil başına ulanır.
Üçüncü çoğul çekiminde ise хэ çoğul eki alır.
Konu bahsi yenen şey taşınan şey yazılan şey ise
şahıs ekleri de
--- с з\ б п\ и е\ д т \ в ф \ а я\ -- şeklinde
oluşur. Bunlar ses uyumuna
söyleniş uyumuna göre uygun olan birisi yerini alır.
Кl - кl Кlу - кlу , Щl - щl , Лl - лl , Пl - пl , Тl
- тl , Фl - фl , Цl - цl
Bu ezik seslerin nasıl seslendirileceği
öğreticilerden alınmalıdır.
Ağıza hapsedilen hava devamı kesilerek bir anda
ezilerek çıkarılan seslerdir.
Dilin ses dili olduğu göz önünde tutulursa sesleri
tam olarak telaffuz etmenin önemi ortaya çıkar. Ufak
ses farklılıklarının anlamları değiştirdiğini zaten
biliyoruz.
Сэ сыкlуащ. ----- Ben gittim
Уэ укlуащ. ----------Sen gittin
Ар кlуащ. --------- O gitti
Дэ дыкlуащ ------- Biz gittik
Фэ фыкlуащ.------ Siz gittiniz
Ахэр кlуахэщ. ----- Onlar gittiler.
Şahısların yaptığı eylem olarak;
Сэ сышхащ. -------- ben yedim.
уэ ушхащ
Ар шхащ
Дэ дышхащ
Фэ фышхащ
Ахэр шхахэщ.
Burada açıkça görüldüğü gibi şahıs ekleri fiil
başına Türkçedeki gibi geliyor.
Türkçede sözcük sonuna geliyor. Konu bahsi ben sen o
dur.
Bir şey yemek olarak;
Мыlэрысэр сэ сшхащ. --- Elmayı ben yedim.
---------------- уэ пшхащ.
---------------- абы ишхащ.
---------------- дэ тшхащ.
---------------- фэ фшхащ.
---------------- абыхэм яшхащ.
Burada konu bahsi elmadır. Şahıslar o işi yapan
figüran durumundadır.
Götürmek fiili çekimlenecek olursa götürülen şey
konu bahsi durumuna
geçiyor. Sanırım örnekleme incelenirse konu
anlaşılır.
Динэ сэ сшащ. ------- Dine’yi ben götürdüm
Мазэ уэ пшащ. ------------------- sen götürdün.
Динэ абы ишащ.----------------- o götürdü.
Мазэ дэ тшащ. ------------------- biz götürdük.
Динэ фэ фшащ.------------------ siz götürdünüz.
Мазэ абыхэм яшащ. ----------- onlar götürdüler.
Buradaki şahıslar p halindedirler fakat özel ad
oldukları için ekler düşmüştür.
İsimlerin yerini tutan sözcükler ise м
halindedirler.
Кхъуейр сэ сшхащ. ------- Peyniri ben yedim.
Хьэлыгъур уэ пшхащ. ----- Ekmeği sen yedin.
Хьэлгъуанэр абы ишхащ.- Simiti o yedi.
Щlакхъуэр дэ тшхащ. ------ Ekmeği biz yedik.
Хьэлывэр фэ фшхащ. ------ Böreği siz yediniz.
Лэкъумыр абыхэм яшхащ.- Lokumu onlar yediler.
Sanırım şahıs ekleri açıkça görülebiliyor.
Şimdi bir sınıfta bulunan öğrencilerin bir birlerini
herhangi bir şeyle ilgili olara yani bir
sosyal etkinlikle ilgili olarak yazdıklarını
düşünelim ve bunun tablosunu yapalım.
Burada şahıs zamirlerinin sadece cümle yapısını
kavratmak için yazıldığını hatırlayalım.
Şimdiki zaman kalıbı:
Сэ -------сэ -------------- сы --- з --- о -- тх
Уэ ------- уэ --------------- у ---- б --- о -- тх
Ар ------ абы ------------ . ---- и --- е -- тх
Дэ-------- дэ ------------- ды --- д --- о -- тх
Фэ ------- фэ ------------ фы --- в --- о -- тх
Ахэр --- абыхэм ------- . ----- и --- а -- тх -- хэ
Bu tabloda сэ ile дэ ve уэ ile фэ eşleşemez diğer
her türlü çaprazlama yapılabilir.
Fiil başındaki şahıs ekleri sıralanırken - ы и е-
veya - ы и а -bir araya gelirse
- ы и- ler düşer ve sadece - е- ve - а - kalır. - у
и е- olursa da - уе- kalır.
Birinci sütun üçüncü sütunda ikinci sütun da
dördüncü sütunda temsil edilmektedir.
Son dört sütun fiilin çekimlenmiş halidir. Сэ ile сэ
, уэ ile уэ , дэ ile дэ ve
фэ ile фэ eşleşecek olursa üçüncü sütun зы olur,
çünkü kendi kendini yazıyor
olur ve sonuna ж sesi eklenir.Şimdi örnek
çaprazlamaları yapalım.
Сэ ----- уэ -------- сы -- б -- о -- тх
Сэ уэ сыботх. -- Beni sen yazıyorsun.
сы - yazılan, б yazan, о şimdiki zamanda, тх fiil
kökü yazmak.
Уэ ------ абы ------ у -- и -- е -- тх.
Уэ абы уетх. --- Seni o yazıyor.
у yazılan, е yazan ve zaman bileşkesi и ve о, тх
fiil kökü.
Фэ ----- сэ ----- фы -- з -- о -- тх
Фэ сэ фызотх. -- Sizi ben yazıyorum.
Дэ -------абыхэм ------ ды -- и -- а -- тх.
Дэ абыхэм датх. -- Bizi onlar yazıyorlar.
ы ve а yan yana gelirse ы düşer.
Cümle başına ар ve ахэр gelirse üçüncü sütundaki
işareti düşer ve şahıs eklerinden
з с ye ve в de ф ye döner ve ахэр de cümle sonuna хэ
çoğul eki alır.
Ахэр фэ фотххэ. Onları siz yazıyorsunuz.
Ахэр сэ сотххэ. Onları ben yazıyorum.
Ар уэ ботх. Onu sen yazıyorsun.
Tek şahıs eki olduğundan
yazılan o, б yazan , о şimdiki halde, тх fiil kökü.
Kendi kendini yazmak da anlaşılabilir.
Сэ сэ зы -- з -- о -- тх - ыж
Уэ уэ зы --б --о --тх -- ыж. Sen kendi kendini
yazıyorsun.
Ахэр абыхэм затхыж. Onlar kendi kendilerini
yazıyorlar.
Etkisi şu anda olan geçmiş zaman. Yani yazmış
durumdayım.
Сэ ------- сэ --------- сы --- с --- тх --- а --- щ
Уэ ------- уэ ---------- у ---- п
Ар ------ абы -------- . ---- и
Дэ ------ дэ ---------- ды -- т
Фэ ------ фэ --------- фы -- ф
Ахэр --- абыхэм ---- . ------ а"я -----------------
хэщ.
Сэ уэ сыптхащ. ------- Уэ сэ устхащ.
Сэ абы ситхащ. --------- Уэ абы уитхащ.
Сэ фэ сыфтхащ. ---------Уэ дэ уттхащ.
Сэ абыхэм сатхащ.------Уэ абыхэм уатхащ.
Ар сэ .стхащ. --------- Дэ уэ дыптхащ.
Ар уэ . птхащ. ---------- Дэ абы дитхащ.
Ар абы . итхащ.--------- Дэ фэ дыфтхащ.
Ар дэ .ттхащ. ---------- Дэ абыхэм датхащ.
Ар фэ . фтхащ.
Ар абыхэм . ятхащ.
-------------------------------------- Ахэр сэ .стхахэщ.
Фэ сэ фыстхащ. ---------- Ахэр уэ .птхахэщ.
Фэ абы фитхащ. --------- Ахэр абы .итхахэщ.
Фэ дэ фыттхащ. ---------- Ахэр дэ .ттхахэщ.
Фэ абыхэм фатхащ. ---- Ахэр фэ .фтхахэщ.
------------------------------------- Ахэр абыхэм .
ятхахэщ.
Yukarıdaki tablodan çıkan 28 çaprazlama cümlesi
bunlardır. Fiil köküne yakın şahıs ekinin yazan
diğerinin yazılan olduğunu zaten biliyoruz. Üçüncü
tekil ve çoğul şahıs eklerinin yani yazılan
durumundakilerin şahıs eklerinin yerlerinin boş
kaldığı da tablodan açıkça görülüyor.
Şimdiki zaman olumlu bildirimi dışında tüm
söylemlerde şahıs eklerinde bir karışıklık
olmayacağını hatırlayın.
Хьын - Götürmek -- Ар (Мыlэрысэ, Кхъуей, Кхъужь,
Шыгъу , Фошыгъу)
yani taşınan herhangi bir nesne o.
Onu ben götürüyorum.-- götürüyor muyum? --
götürmüyorum. -- götürmüyor muyum?
--------- сэ сохь. ------------ схьырэ? ----------
схьыкъым.--------- схьыкъэ?
--------- уэ бохь. ------------ пхьырэ? ----------
пхьыкъым.--------- пхьыкъэ?
- Ар -- абы иехь. ----------- ихьрэ? ------------
ихькъым.----------- ихькъэ?
--------- дэ дохь.------------- тхьырэ? ----------
тхьыкъым.--------- тхьыкъэ?
--------- фэ фохь.------------ фхьырэ? ---------
фхьыкъым. -------- фхьыкъэ?
------ абыхэм яхь. ---------- яхьрэ? ------------
яхькъым.----------- яхькъэ?
Geçmiş zamanda: ------- Gelecek zamanda: --------
Götürme isteği:
------------- сэ схьа? ------------- схьыну?
--------------- схьын?
------------- уэ пхьащ. ----------- пхьынущ.--------------
пхьынщ.
Ар ------ абы ихьакъым.------ ихьынукъым.---------
ихьынкъэ?
-------------- дэ тхьакъэ?---------- тхьынукъэ?
---------- тхьынкъым.
-------------- фэ фхьа.------------- фхьыну.
---------------- фхьынщ.
---------- абыхэм яхьа. --------- яхьыну.
---------------- яхьынщ.
Geçmiş bitmiş zamanda: -- Bitmiş zamanda
götürecektim
----------------- схьат? ------------------ схьынут
----------------- пхьат.-------------------- пхьынут
----------------- ихьатэкъым. --------- ихьынутэкъым
----------------- тхьатэкъэ? ------------
тхьынутэкъэ
----------------- фхьат. ------------------ фхьынут
----------------- яхьат. ------------------- яхьынут.
Bitmiş zaman sorularının vurgu ile yapıldığını fark
etmiş olmalısınız.
Şahıs ekleri hiç değişmeden olumlu , soru , olmsuz
ve olumsuz soru
çekimleri farkedilmiş oldu.
Şimdi de getirmek fiiline bakalım. Bu fiil iki
parçalı olduğundan
şahıs ekleri iki parça arasına girecektir. Къэ ve
хьын
Мыlэрысэр сэ къэсхьащ.
-------------------- уэ къэпхьа?
-------------------- абы къихьакъэ?
-------------------- дэ къэтхьакъым.
-------------------- фэ къэфхьащ.
----------------- абыхэм къахьащ.
Нобэ мыlэрысэ къэсхьащ. -Bugün elma getirdim.
Умар кхъужь къехь. -------- - Ömer armut getiriyor.
Иджыпсту шыпс пlастэ къэсхьынущ.- Şimdi paste şıps
getireceğim.
Мыlэрысэ тlэкlу къэхьи тшхынщ. - Biraz elma getir de
yiyelim.
Шей къэхьи дефэнщ. --- Çay getir de içelim.
Псы къэхьи зыттхьэщ1ынщ. --Su getir de yıkanalım.
Псы къэхьи дефэнщ. --- Su getir de içelim.
Мыlэрысэ къэпхьа? - Elma getirdin mi?
Къэсхьащ. ------------- - Getirdim.
Къэпхьар дыгъэшх. - Getirdiğini yiyelim.(bize yedir)
Ахьмэд псы хуэхьи зегъэтхьэщl.- Ahmede su götür de
yıkansın.
Зафер кхъуей къысхуихьащ. - Zafer bana peynir
getirdi.
Динэ шей къытхуихьащ. - Dine bize çay getirdi.
Шей дыригъэфащ. ---------- -O bize çay içirdi.
Мы усэ дахэр Динэм Зафер хуитхащ. Bu güzel şiiri
Dineye Zafer yazdı.
Мыр сыт? ------------------------ Bu nedir?
Ар нэгъуджэщ. --------------- O gözlüktür.
Мыр хэт и нэгъуджэ?------- Bu kimin gözlüğüdür?
Ар нанэ и нэгъуджэщ.----- O ninenin gözlüğüdür.
Нэгъуджэр нанэ хуэхь.----- Gözlüğü nineye götür.
Тын ----------------------- Vermek
Етын --------------------- Birine vermek.
Нэгъуджэр нанэ ет. -Gözlüğü nineye ver.
Нэгъуджэр нанэ естащ. -Gözlüğü nineye verdim.
e - иэ açılımı olduğunu bilirsek daha anlaşılır
olabilir. O şahsının и ile gösterildiği
bilindiğinden. Şahıs eklerinin aynı çıkışlı seslerle
uyumlu değişimlerini de fark edebiliyorsunuz
sanırım.
Мыlэрысэ къызэт. - Bana elma ver.
Псы къызэптын? - Su verirmisin?
Нэгъуджэр къызэптыфын? - Gözlüğü bana verebilir
misin?
Уи нэгъуджэр къызэптыфын? - Gözlüğünü bana verebilir
misin?
Кхъыlэ уи нэгъуджэр къызэт. - Lütfen gözlüğünü bana
ver.
Кхъыlэ зы шейбжьэ сегъафэ. - Lütfen bana bir bardak
çay içir.
Кхъыlэ мыlэрысэ тlэкlу къысхуэхь. - Lütfen bana
biraz elma getir.
Зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ |
