DİL EĞİTİMİ     11. Ders SHOQUL İlhan Aydemir ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... ЕПЩlЫКlУЗАНЭ ГУКЪИНЭ ON BİRİNCİ DERS İsimlerin aldıkları hal durum ekleri ; Yalın hal --------- İ durumu --------- р E durumu ------ м e doğru --------- мкlэ olarak ------------- у Bunların dışındaki de ve den hal ekleri fiil başına gelen ön eklerle belirlenir. De olmak de etmek de eylemek den gelmek den almak gibi. щы -- de къэ – den Унэр плъэгъуа? – Evi gördün mü? Унэр слъэгъуащ.— Evi gördüm. Кхъужь пшха? – Armut yedin mi? Сшхащ. – Yedim. Кхъужьыр пшха? – Armudu yedin mi? Кхъужьыр сшхакъым. – Armudu yedim. Унэм уеплъа? – Eve baktın mı? Унэм сеплъащ. – Eve baktım. Дэнэ укlуэрэ? – Nereye gidiyorsun? Хадэм сокlуэ. – Bahçeye gidiyorum. Дэнэ укlуэрэ? – Nereye gidiyorsun? Еджапlэм сокlуэ. – Okula gidiyorum. Дэнэ укъикlыжрэ? – Nereden dönüyorsun? Еджапlэм сыкъокlыж. – Okuldan dönüyorum. Дэнэ укъикlрэ? – Nereden geliyorsun? Истанбул сыкъокl. – İstanbul’dan geliyorum. Дэнэ ущылажьэрэ? – Nerede çalışıyorsun? Истанбул сыщолажьэ. – İstanbul’da çalışıyorum. Хадэмкlэ накlуэ, сэри сынокlуэ. – Bahçeye doğru git, ben de geliyorum. Сэ хадэмкlэ сокlуэ. – Ben bahçeye doğru gidiyorum. Унэ -- Ev Унэр -- Evi Унэм -- Eve Унэу – Ev olarak Унэмкlэ – Eve doğru Нобэ хасэмкlэ укlуа? – Bu gün derneğe doğru ( dernek tarafına ) gittin mi? Еджапlэмкlэ сыщыlащ. -- Okulun taraflarındaydım. Дэнэ ущыlа? – Nerdeydin? ( Nerede bulundun?) Хадэм сыщыlащ. – Bahçedeydim. ( Bahçede bulundum. ) Дэнэ ущыlэ? – Neredesin? Хадэм сыщыlэщ. – Bahçedeyim. ( Bahçede bulunuyorum.) р ve м aynı zamanda belirteç olarak kullanılır. Bilinen bir şeyi ifade eder. Cümle yapılarında daima konu bahsi olan şahıs veya şey yani eşya Р – halindedir. Konu bahsi olmayan şahıslar veya şeyler м halindedirler. Ар унэм мэкlуэж. – O eve dönüyor. Еджакlуэхэр унэм мэкlуэжхэ. – Öğrenciler eve dönüyorlar. Сэри унэм сокlуэж. – Ben de eve dönüyorum. Аднан унэм мэкlуэж. – Adnan eve dönüyor. Bu son iki cümledeki şahıslar da р halindedirler fakat özel isimlerde ve ben sen şahıslarındaki р düşer. Zaruret olmadıkça da gelmezler. р - sonuna geldiği ismi belirtili hale getirir. İngilizcedeki -- the – nin görevini ifa eder. Унэ дахэ. ---- Güzel ev. Унэр дахэ? ---- Ev güzel mi? Унэр дахэщ. ---- Ev güzeldir. (bilinen ev) Ар унэ дахэщ.--- O güzel evdir. ( o bilinen evdir) А унэр дахэ? ----- O ev güzel midir? А унэр дахэщ. --- O ev güzeldir. Сэ сыдахэщ. – Ben güzelim. Уэ удахэщ. – Sen güzelsin. Ар дахэщ. – O güzeldir. Сэ сыдахэ? – Ben güzel miyim? Уэ удахэ? – Sen güzel misin? Ар дахэ? – O güzel midir? Сэ сыдахэт. – Ben güzeldim. Сэ сыдахэт? – Ben güzel miydim? ( Vurgu ile. ) Сэ сыдахэкъым. – Ben güzel değilim. Сэ сыдахэкъэ? – Ben güzel değil miyim? Уэ удахэкъым. – Sen güzel değilsin. Уэ удахэкъэ? – Sen güzel değil misin? Ар сыту дахэ. – O ne kadar güzel. Ар сыту хъыджэбз дахэ. – O ne kadar güzel kız. Мазэ сыту дахэ. – Maze ne kadar güzel. Мы унэр сыту дахэ. – Bu ev ne kadar güzel. Мы унэр сыту ин. – Bu ev ne kadar büyük. Мазэ хъыджэбз дахэ? – Maze güzel kız mı? Нтlэ хъыджэбз дахэщ. – Evet, güzel kızdır. Мазэ сыту хъыджэбз дахэ хъуа. – Maze ne güzel kız oldu. Джэгум щыслъэгъуа хъыджэбзыр сыту дахэ. -------------------------- Düğünde gördüğüm kız ne kadar güzel. Джэгум щыслъэгъуа хъыджэбзыр сыту дахэт. --------------------------- Düğünde gördüğüm kız ne kadar güzeldi. Унэр согъэщlэращlэ. ----- Evi süslüyorum. Си унэр согъэкъабзэ. ----- Evimi temizliyorum. Си lэхэр сотхьэщl. ------- Ellerimi yıkıyorum. Уи напэр къабзэу тхьэщl. -- Yüzünü temiz yıka. И напэр иетхьэщl. --- Yüzünü yıkıyor. Уишыр унэм шэж. --- Atını eve götür. Унэм кlуэж. ---- Eve git. ( Eve dön.) Шыр хадэм шэ. -------- Atı bahçeye götür. Щlалэр мэктэбым кlуа? ---- Genç okula gitti mi? Цlыкlухэр я пэщым щlэсхэщ.-- Çocuklar odalarında oturuyorlar. Цlыкlухэр мэктэбымкlэ кlуахэщ. -- Çocuklar okula doğru gittiler. Гупсэ хадэмкlэ к!уащ. ---- Gupse bahçeye doğru gitti. Хъыджэбзхэр джэгумкlэ кlуахэщ. -- Kızlar düğüne doğru gittiler. Хьэщlэхэр хьэщlэщымкlэ нашэ. -- Misafirleri misafir odasına doğru götür. Унэу дызэплъахэр дахэт. --- Ev olarak baktıklarımız güzeldi. Унагъуэу дызlумуа къэдгъэнакъым. -- Aile olarak uğramadığımızı bırakmadık. Еджакlуэу гу зылъыдымта щыlэжкъым. --------------------------------- Öğrenci olarak ilgilenmediğimiz kalmadı. Унэ нэщlу дызэмыплъа къэдгъэнакъым. ------------------------------- Boş ev olarak bakmadığımız ev bırakmadık. Еджапlэм ущылажьэрэ? --- Okulda mı çalışıyorsun? Цlыкlухэр я пэщым щlэсхэщ. --- Çocuklar odolarında oturuyorlar. Я пэщым щолажьэхэ. --- Odalarında çalışıyorlar Абы щотхэхэ. ----- Orada yazı yazıyorlar. Сурэт щащl. ------ Orada resim yapıyorlar. Ахьмэд дэнэ щыlэ? --- Ahmet nerede? ( Nerede bulunuyor.) Ар мэктэбым щыlэщ. ---- O okulda. ( Okulda bulundu.) Сыт абы щищlэр? --- Orada ne yapıyor? Абы щоджэ. ---- Orada okuyor. Дэнэ укъикlыжрэ? ---- Nereden geliyorsun? Синемам сыкъокlыж. ---- Sinemadan geliyorum. Мы джанэ дахэр дэнэ къыщыпщэхуа? -- Bu güzel gömleği nereden aldın? Истанбул къыщысщэхуащ. ------ İstanbuldan aldım. Щ - Bir fiil öneki olarak gelir ve fiil sonuna р - veya - м gelirse o işi yaparken ederken eylerken zaman bildirimi anlamı katılmış olur. Уэс къыщесам уэс гуащэ сщlат. -- Kar yağdığında kardan adam yapmıştım. Уэ ущылажьэм сэ сышхэт. -- Sen çalışırken ben yemek yiyordum. Сэ сыщыпсалъэкlэ фыкъедаlуэ. -- Ben konuşurken dinleyin. Уэс къыщесым уэс lэшкlэ дыджэгунщ. -- Kar yağarken kartopu oynayalım. Уэшх къыщешхым уэрамым фыдэмыхьэ, фиуфэнщ!ынщ. --------------------- Yağmur yağarken sokağa çıkmayın, ıslanırsınız. Сэ хадэм сыщыкlуам уэ абы ущылажьэт. ------------------- Ben bahçeye gittiğimde sen orada çalışıyordun. Сэ сыщыкlуэм уэ укъэкlуэжт.--- Ben giderken sen geliyordun. Дэ - Beraberinde , ona eşlik etme anlamında ön ektir. Мазэ сыдэджэгуащ. -- Maze ile oynadım. Мазэ сыдэлэжьащ. -- Maze ile çalıştım. Умар и къуэшым дэшхащ. -- Ömer kardeşi ile yemek yedi. Мазэ и адэм дэгушыlащ. -- Maze babasına şaka yaptı. Мазэ и анэм доlэпыкъу. -- Maze annesine yardım ediyor. Зэдэ - Beraber ortaklaşa eşit şartlarda etmek eylemek. Динэрэ Mазэрэ зэдэджэгуахэщ. - Dine ile Maze birlikte oynadılar. Умаррэ Заферрэ зэдолажьэхэ. --- Ömer ve Zafer birlikte çalışıyorlar. Умар Зафер долажьэ. ---- Ömer, Zafer ile birlikte çalışıyor Bu son iki çümlenin tahlilini yapacak olursak, ilk cümlede ortak bir çalışma söz konusu, ikinci cümlede ise Ömer Zaferin yanında onun denetiminde çalışıyor anlamı çıkar.Orijinal yazım şöyle olur ; Умарыр Заферым долажьэ. İşi yapan eden eyleyen yani konu bahsimiz daima p halindedir. Özel isimler belirteçleri düşer fakat biz onun öyle olduğunu bilmek durumundayız. İki isim arasına gelen ile anlamı bu dilde her iki ismin sonuna рэ рэ getirilerek yapılır. Уэрэ сэрэ дыздэджэгунщ. ----- Seninle ben oynayalım. Заферрэ Умаррэ зэдоджэгухэ. -- Zafer ile Ömer birlikte oynuyorlar. Динэрэ Мазэрэ зэдолажьэхэ. -- Dine ile Maze birlikte çalışıyorlar. Bu anlatım çoğula dönüşürse ile anlamını fiil başına gelen дэ ye yükler. Динэ и ныбжьэгъухэм ядоджэгу. --- Dine arkadaşlarıyla oynuyor. Мазэ и анэм и адэм ядоlэпыкъу. -- Maze annesine babasına yardım ediyor. Гупсэ и ныбжьэгъхэм къадофэ. -- Dine arkadaşlarıyla oynuyor. мы - yapma gitme etme eyleme anlamındaki olumsuz bildirim eki fiilin başına eklenir. Укъыщагъэтэджыжыну щlыпlэ умытlыс.-- Kaldırılacağın yere oturma. Шхэгъуэр къэмысу умышхэ. ------ Yemek vakti gelmeden yeme. Уи lуэху зыдыщымыlэм умыкlуэ. ----- İşin olmayan yere gitme. Жэщи махуэи зыпымычу умыжей. --- Gece gündüz devamlı uyuma. Уэ хъыджэбз дахэ, къыздэкlуэ. Зым lэпыхур зым къэтщтэжу дыздэпсэунщ. Гуфlэгъуэм дыздэгуфlэнщ , гуlэгъуэм дыздэгуlэнщ. Гъащlэр зэгъусэу здэтхьынщ. Кизэрэ Ботэрэ Блэкlа тхьэмахуэм Кизэрэ Ботэрэ псалъэ зратащ. Мы тхьэмахуэкlэм Истанбул къыщакlухьыну. Ахэр пщэдджыжьым зыхуэзахэщ. Куэд дэмыкlыуи Истанбул уэрамым дэхьахэщ. Япэ лъандэрэ мыбы щыпсэуахэм я нэгу щlэкlа сыт щыlами къегъэлъагъуэ абыхэм я lэщlагъэу къызтрауфахэм. Япэ лъандэрэ мыбы щаухуа къэралыгъуэшхуэхэм Къащlэнэжауэ лъагъупхъэу lэджэ чилисэрэ мэжджытрэ Абыхэм я гъащlэр щрахьэкlа унэжьхэмрэ кlэ иlэкъым. Хы lуфэм уехрэ абыи уи нэгу щызебгъэужьыным уасэ иlэкъым. Кизэ нэхъ игъэщlэгъуар мыхуэдиз цlыхум яшхрэ ирафрэ къыздикlрат. Ар абы куэдрэ щlэгупшысыкlащ. Уэрамхэм дэтыр дэхуэтэкъым, лэжьапlэм щlэтыр щlэмыхуэу шхапlэхэми щэхуапlэхэми щlэтыр щlэхуэтэкъым. Ауэ абыхэм ядилъэгъуауэ нэхъ гу зылъитар псоми зы гузэвэгъуэшхуэ яlэ хуэдэу зыгурхэм къыкlэрыху хуэдэу, псыдзэм хуэдэу уэрамхэм зэрырижэхэрат. Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. ......................................................................................................................................... 1.Ders      2.Ders      3.Ders      4.Ders      5.Ders      6.Ders      7.Ders      8.Ders      9.Ders      10.Ders 11.Ders      12.Ders      13.Ders      14.Ders      15.Ders      16.Ders      17.Ders      18.Ders  19.Ders      20.Ders      21.Ders      22.Ders      23.Ders      24.Ders      25.Ders       26.Ders      27.Ders    28.Ders      29.Ders      30.Ders .........................................................................................................................................