DİL EĞİTİMİ     16. Ders SHOQUL İlhan Aydemir ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... ЕПЩlЫКlУХАНЭ ГУКЪИНЭ ON ALTINCI DERS Bu derste sözcüklerin oluşumu ile ilgili bir çalışma yürüteceğiz. Dilin ses dili olması nedeniyle Bu çalışmayı iyi anlamak önemlidir. Örnek olarak atmak ile ilgili sözcüklerin oluşumunu inceleyelim. дзы -- at хыфlэдзэ -- (elindekini yere ) at дэдзей -- yukarıya at едзых -- aşağıya at Söyleyenin nerede olduğu sözcüğün oluşumunu etkiler т - üzerini х - topluluğu и - bir şeyin içini п - ucunu щl - altını д - iki şeyin arasını фl - takılı olmayı бгъэ - yanını бгъу- yanını кlэщlэ - yanını sesli harfle biten sözcükler at, sessiz harfle biten sözcükler den at şeklinde oluşur. Başına къ alan sözcüklerde söyleyen kendisinin bulunduğu yere doğru at demektedir. Kendisi altta üstte içinde dışındadır. Oraya at demektedir. Başına н alan sözcükler de oraya doğru at demektedir, veya kendinin attığı yere doğru, kendinin gideceği yöne duğru bir at emri vermektedir. Bu temel kabullerden hareketle aşağıdaki sözcükleri anlamlandırmaya Çalışır isek işin zorluğunun olmadığını anlayabiliriz. тедзэ тедз нытедзэ нытедз къытедзэ къытедз хэдзэ хэдз ныхэдзэ ныхэдз къыхэдзэ къыхэдз идзэ идз нидзэ нидз къидзэ къидз пыдзэ пыдз ныпыдзэ ныпыдз къыпыдзэ къыпыдз щlэдзэ щlэдз ныщlэдзэ ныщlэдз къыщlэдзэ къыщlэдз дэдзэ дэдз ныдэдзэ ныдэдз къыдэдзэ къыдэдз фlэдзэ фlэдз ныфlэдзэ ныфlэдз къыфlэдзэ къыфlэдз дэдзей едзых ныдэдзей недзых къыдэдзей къедзых бгъэдэдзэ бгъэдэдз ныбгъэдэдзэ ныбгъэдэдз къыбгъэдэдзэ къыбгъэдэдз бгъурыдзэ бгъурыдз ныбгъурыдзэ ныбгъурыдз къыбгъурыдзэ къыбгъурыдз кlэщlэдзэ кlэщlэдз ныкlэщlэдзэ ныкlэщlэдз къыкlэщlэдзэ къыкlэщlэдз кlэлъыдз ныкlэлъыдз къыкlэлъыдз хыфlэдзэ ныхыфlэдзэ къыхыфlэдзэ Мыlэрысэр жыг щlагъым щlэдзэ. -- Elmayı ağacın altına at. Мыlэрысэр жыг щlагъым щlэдз. -- Elmayı ağacın altından at. Мыlэрысэр жыг щlагъым къыщlэдзэ. -- Elmayı ağacın altına at. ( söyleyen elmanın altında) Мыlэрысэр жыг щlагъым къыщlэдз. -- Elmayı ağacın altından at. ( söyleyen elmanın altında değil) Мыlэрысэр жыг щlагъым ныщlэдзэ. -- Elmayı ağacın altına at. ( söyleyen kendisi de atıyor veya oraya gidecek) Мыlэрысэр жыг щlагъым ныщlэдз. -- Elmayı ağacın altından at. ( söyleyen de dışarı atıyor veya dışarıya çıkacak oraya atılmasını istiyor.) Bu söylemlerin hepsi karşıdakine yani muhataba emir şeklindedir. Atılan şey de herhangi bir şeydir. Şahıslar söz konusu olursa iki parçalı fiiller gurubuna girer ve şahıs ekleri araya girerler. Мазэ еджэу иуха тхылъыр lэнэм тридзащ. Maze okuyup bitirdiği kitabı masanın üzerine attı. ты -- üzerine ( ı harfi düşmüş.) р -- ı ve i arasına kaynaştırma olarak girmiş. и -- üzerine atan o дз -- atma fiil kökü а -- yakın geçmişte щ -- atılmış olduğunu yani şu andaki halini gösterir. Onun tarafından belirtilen şey belirtilen yere atılmış durumdadır. Aynı çalışmayı koymak ve almak üzerinden yapacak olursak. лхьэ –koy ( konuma getir) х -- al телъхьэ тэх нытелъхьэ нытех къытелъхьэ къытех хэлъхьэ хэх ныхэлъхьэ ныхэх къыхэлъхьэ къыхэх илъхьэ их нилъхьэ них къилъхьэ къих пылъхьэ пых ныпылъхьэ ныпых къыпылъхьэ къыпых щlэлъхьэ щlэх ныщlэлъхьэ ныщlэх Къыщlэлъхьэ къыщlэх фlэлъхьэ фlэх ныфlэлъхьэ ныфlэх къыфlэлъхьэ къыфlэх дэлъхьэ дэх ныдэлъхьэ ныдэх къыдэлъхьэ къыдэх бгъэдэлъхьэ бгъэдэх ныбгъэдэлъхьэ ныбгъэдэх къыбгъэдэлъхьэ къыбгъэдэх бгъурылъхьэ бгъурых ныбгъурылъхьэ ныбгъурых къыбгъурылъхьэ къыбгъурых кlэщlэлъхьэ кlэщlэх ныкlэщlэлъхьэ ныкlэщlэх къыкlэщlэлъхьэ къыкlэщlэх Мазэ еджэу иуха тхылъыр lэнэм трилъхьащ. -- Maze okuyup bitirdiği kitabı masanın üzerine koydu. Aynı çalışmayı kendini oturur konuma getirme üzerinden yürütelim. Bunları daha da çoğaltılabilir de daha çok işlek ve günlük konuş – malarda geçenleri alıyorum. тlысхьэн -- oturur konuma gelmek – т den с ye geçmek тетlысхьэ къытетlысхьэ нытетlысхьэ хэтlысхьэ къыхэтlысхьэ ныхэтlысхьэ итlысхьэ къитlысхьэ нитlысхьэ пытlысхьэ къыпытlысхьэ ныпытlысхьэ щlэтlысхьэ къыщlэтlысхьэ ныщlэтlысхьэ фlэтlысхьэ къыфlэтlысхьэ ныфlэтысхьэ дэтlысхьэ къыдэтlысхьэ ныдэтlысхьэ бгъэдэтlысхьэ къыбгъэдэтlысхьэ ныбгъэдэтlысхьэ бгъурытlысхьэ къыбгъурытlысхьэ ныбгъурытlысхьэ кlэщlэтlысхьэ къыкlэщlэтlысхьэ ныкlэщlэтlысхьэ Мазэ еджэн иуха тхылъыр lэнэм трилъхьэри и анэм бгъэдэтlысхьэжащ. Maze okumasını bitirdiği kitabı masanın üzerine koyup annesinin yanına oturdu. Щlалэ цlыкlур нанэ бгъэдэзгъэтlысхьащ. бгъэдэ -- yanına з -- yaptıran ben гъэ -- yaptırma ön eki тlыс -- oturur konuma ( yani т durumundan с durumuna ) хь -- Belirtilen konuma getirme а -- yakın geçmiş щ -- şu anki durum. onu ben belirtilen şahsın yani onun yanına oturtmuş durumdayım. --------- Сэ ---- сэ ----------- сы -- бгъэдэ -- з -- гъэ – тlыс -- хь -- а -- щ. --------- Уэ ----- уэ ---------- у ----------------- б ------------------------------- ? Ар --- абы абы ---------- . ----------------- и ------------------------------ къым. --------- Дэ ----- дэ --------- ды --------------- д ------------------------------ къэ? --------- Фэ ----- фэ -------- фы -------------- в ------------------------------ т. --------- Ахэр - абыхэм --- . ----------------- а ------------------------------ т? Bu tablonun tek istisnası ахэр ile başlayan cümlelerin sonuna хэ çoğul eki alması zorunluluğudur. Сэ уэ еджапlэм сы – щlэ -- б -- гъэ – тlыс -- хь – а -- щ. Ар абы абы . -- бгъэд -- и -- гъэ – тlыс -- хь -- а ? Ар абыхэм абы . -- бгъэд -- а -- гъэ – тlыс -- хь -- а -- къым. Фэ сэ нанэ фы -- бгъэдэ -- з – гъэ – тlыс -- хь -- а -- тэкъэ? фы --- sizi (oturan) бгъэдэ --- yanına з --- ben (oturtan) гъэ --- yaptırma öneki тlыс -- oturur konumda ( т den с durumuna ) хь --- Belirtilen konuma getirme anlamı а --- geçmiş тэ --- bitmiş zamanda къэ? --- olumsuz soru eki. Sizi ben belirtilen kişi yanına oturtmamış mıydım? Şimdi de aynı çalışmayı bir yere girme çıkma sözcüklerinin oluşumu üzerine yapalım. хьэ -- gir anlamında taşıyıcının erk sahibinin hareketi kendini хьы yapmak кl -- çık başlatılmış olguyu sonlandır техьэ текl нытехьэ нытекl къытехьэ къытекl хэхьэ хэкl ныхэхьэ ныхэкl къыхэхьэ къыхэкl ихьэ икl нихьэ никl къихьэ къикl дэхьэ дэкl ныдэхьэ ныдэкl къыдэхьэ къыдэкl гуэхьэ гуэкl ныгуэхьэ ныгуэкl къыгуэхьэ къыгуэкl щlэхьэ щlэкl ныщlэхьэ ныщlэкl къыщlэхьэ къыщlэкl бгъэдэхьэ бгъэдэкl ныбгъэдэхьэ ныбгъэдэкl къыбгъэдэхьэ къыбгъэдэкl бгъурыхьэ бгъурыкl ныбгъурыхьэ ныбгъурыкl къыбгъурыхьэ къыбгъурыкl Заферрэ сэрэ зэгъусэу псым дыхэхьэри дыкъыхэкlыжащ. ды -- biz къы -- den хэ -- çoğuldan кlы -- çıkış ж --- önceki konumumuza а -- yakın geçmişte щ -- yapmış durumdayız. дыхэхьэри -- girdik ve biz girmiş olduğumuz şeyden çıkmış durumdayız. шэ -- birini beraberinde belirtilen yere götürmek тешэ тешыж нытешэ нытешыж къытешэ къытешыж хэшэ хэшыж ныхэшэ ныхэшыж къыхэшэ къыхэшыж ишэ ишыж нишэ нишыж къишэ къишыж гуэшэ гуэшыж ныгуэшэ ныгуэшыж къыгуэшэ къыгуэшыж дэшэ дэшыж ныдэшэ ныдэшыж къыдэшэ къыдэшыж бгъэдэшэ бгъэдэшыж ныбгъэдэшэ ныбгъэдэшыж къыбгъэдэшэ къыбгъэдэшыж. Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin yüklendikleri anlamlar kavranırsa sözcüklerin oluşumu anlaşılırlığı kolaylaşır. Bunlar muhataba yönelik emir sözcükleridir. Çekimlenmeleri durumunda diğer çekimler gibi şahıs eklerini alırlar ön ek ve soneklerle anlatım zenginleşir sonsuz anlatım zenginliğine ulaşır. Buradan şunu çok rahatlıkla söyleyebiliriz ki bu dilin zenginliğinin sınırı yoktur. Sonsuz bir sözcük zenginliğine sahiptir. Ses anlam temelinde son kullanılan sözcükten sonra da oluşabilecek başka bir sözcük vardır. Bizim konumuz zaten dilin genişliğini ölçmek değildir. Ona bizim yetişmemiz mümkün olmaz. Bizim konumuz sadece olabildiğince ses anlam temelinden sözcüklerin nasıl oluştuğunu anlatmaya çalışmaktır. Bu dili bilen birisi için ses anlam temelinde oluşmuş ilk defa duyduğu sözcük anlaşılmaz değildir. Сэ Истанбул сокlуэ уэри унэкlуэн? -- İstanbul’a gidiyorum sen de gelir misin? Сэ Истанбул сокlуэ уэри унэкlуэфын? -- İstanbul’a gidiyorum sen de gelebilir misin? Сэ Истанбул сокlуэж уэри унэкlуэн? -- Ben İstanbul’a dönüyorum sen de gelir misin? Сэ Истанбул сокlуэж уэри унэкlуэжын? -- İstanbul’a dönüyorum sen de döner misin? Сэ Истанбыл сокlуэж уэри унэкlуэжыфын? -- İstanbul’a dönüyorum sen de dönebilir misin? Сэ Истанбул сокlуэж уэри унэкlуэжыфыну? -- İstanbul’a dönüyorum sen de dönebilecek misin? Baştaki сэ lerin günlük konuşmalarda gerekmedikçe söylenmez olduklarını zaten biliyoruz. Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. ......................................................................................................................................... 1.Ders      2.Ders      3.Ders      4.Ders      5.Ders      6.Ders      7.Ders      8.Ders      9.Ders      10.Ders 11.Ders      12.Ders      13.Ders      14.Ders      15.Ders      16.Ders      17.Ders      18.Ders  19.Ders      20.Ders      21.Ders      22.Ders      23.Ders      24.Ders      25.Ders       26.Ders      27.Ders    28.Ders      29.Ders      30.Ders .........................................................................................................................................