ТОЩlРЭ ЕБЛАНЭ ГУКЪИНЭ
YİRMİ YEDİNCİ DERS
Bu dersimizde cümleleri biraz daha yakından ve
detaylı olarak inceleyeceğiz. Başta fiillerin
yapılarından bahsetmiştik. Birinci gurup fiiller
şahısların bizzat yaptıkları ettikleri eyledikleri
eylemi konu bahsi alan fiillerdir.
Diğer gurupta ise
şahısların ettikleri eyledikleri nesneyi konu bahsi
eden fiillerdir. Mesela gidiyorum dendiğinde bizzat
şahıs gidiyor anlaşılır fakat götürüyorum dendiğinde
yine bir gitme var fakat götürülen bir şey bu
cümlenin konu bahsi durumunda olur. Bunların daha
iyi anlaşılması için cümlelerin yapılarını daha
yakından inceleyeceğiz.
Gitmek fiilini ele alalım. Konuşmacıların hazır
bulunmadıkları adı bilinen veya belirtilmiş olan bir
yere gidiyor musun? Sorusunun nasıl sorulduğuna
bakalım.
Хадэм сыкlуэрэ? – Bahçeye gidiyor muyum?
Хадэм укlуэрэ? -- Bahçeye gidiyor musun?
Хадэм кlуэрэ? -- Bahçeye gidiyor mu?
Хадэм дыкlуэрэ? -- Bahçeye gidiyor muyuz?
Хадэм фыкlуэрэ? -- Bahçeye gidiyor musunuz?
Хадэм кlуэхэрэ? -- Bahçeye gidiyorlar mı?
Дэнэ сыкlуэрэ? – Nereye gidiyorum?
Дэнэ укlуэрэ? – Nereye gidiyorsun?
Дэнэ кlуэрэ? – Nereye gidiyor?
Дэнэ дыкlуэрэ? – Nereye gidiyoruz?
Дэнэ фыкlуэрэ? – Nereye gidiyorsunuz?
Дэнэ кlуэхэрэ? – Nereye gidiyorlar?
Belirtilen yere gidiyorum.
Истанбул сокlуэ. – İstanbul’a gidiyorum.
Истанбул уокlуэ. – İstanbul’a gidiyorsun.
Истанбул макlуэ. – İstanbul’a gidiyor.
Истанбул докlуэ. – İstanbul’a gidiyoruz.
Истанбул фокlуэ. – İstanbul’a gidiyorsunuz.
Истанбул макlуэхэ. – İstanbul’a gidiyorlar.
Belirtilen yere gidiyorum derken ismin м halinde
olması gerekir. Gerçekte de öyledir. Özel isimler bu
eki almazlar. Alsalar da anlamda bir değişme olmaz.
Özel ad olmayan yer ismine gidiyorum şeklinde örnek
verelim;
Еджапlэ -- Okul
Еджапlэм сокlуэ. – Okula gidiyorum.
Еджапlэм уокlуэ. – Okula gidiyorsun.
Еджапlэм макlуэ. – Okula gidiyor.
Еджапlэм докlуэ. – Okula gidiyoruz.
Еджапlэм фокlуэ. – Okula gidiyorsunuz.
Еджапlэм макlуэхэ. – Okula gidiyorlar.
Çıkış yerine dönüş olarak; kendi evimize dönüyoruz,
Evime gidiyorum anlamına geliyor.
Kendi evim zikredilmiyor, zikredilse de olabilir.
Bu tür cümlelerde eğer çıkış yerine dönüş harfi
getirilmez ise cümle yavan düşer. Gidilen ev kendi
evi veya çıkış yeri değil de herhangi bir yer veya
herhangi bir ev veya belirtilen başka bir ev gibi
anlam oluşur. Öğle bir anlatım düşünülür ise Felanın
evine gidiyorum şeklinde cümlenin kurulması gerekir.
Унэм сокlуэж. – Eve gidiyorum. ( dönüyorum )
Унэм уокlуэж. – Eve gidiyorsun.
Унэм мэкlуэж. – Eve gidiyor.
Унэм докlуэж. – Eve gidiyoruz.
Унэм фокlуэж. – Eve gidiyorsunuz.
Унэм мэкlуэжхэ. – Eve gidiyorlar.
Си унэм сокlуэж. – Evime gidiyorum.
Уи унэм уокlуэж. – Evine gidiyorsun.
И унэм мэкlуэж. – Evine gidiyor.
Ди унэм докlуэж. – Evimize gidiyoruz.
Фи унэм фокlуэж. – Evinize gidiyorsunuz.
Я унэм мэкlуэжхэ. – Evlerine gidiyorlar.
Зафер и хадэм сокlуэ. – Zafer’in bahçesine
gidiyorum.
Зафер и хадэм уокlуэ. – Zafer’in bahçesine
gidiyorsun.
Зафер и хадэм макlуэ. – Zafer’in bahçesine gidiyor.
Зафер и хадэм докlуэ. – Zafer’in bahçesine
gidiyoruz.
Зафер и хадэм фокlуэ. – Zafer’in bahçesine
gidiyorsunuz.
Зафер и хадэм макlуэхэ. – Zafer’in bahçesine
gidiyorlar.
Мэзым сокlуэф. – Ormana gidebiliyorum.
Мэзым уокlуэф. – Ormana gidebiliyorsun.
Мэзым мэкlуэф. – Ormana gidebiliyor.
Мэзым докlуэф. – Ormana gidebiliyoruz.
Мэзым фокlуэф. – Ormana gidebiliyorsunuz.
Мэзым мэкlуэфхэ. – Ormana gidebiliyorlar.
Bu şimdiki zaman söylemleri cümlenin gelişine göre
geniş zaman için de kullanılan bir cümle yapısıdır.
Şu anda da alışkanlık olarak her zaman da bu işi
yapıyorum anlamlarında kullanılır. Türk dilinde de
şimdiki zaman söylemleri geniş zaman için
kullanılır. Tercih veya irade beyanı veya ihtimal
anlatım cümlelerinin geniş zaman cümlesi olarak
kullanılması yanlış bilgilendirme ve
şartlandırmadır. Günlük alışkanlıklarımızın veya
tercihlerimizin belirtildiği cümle kalıbı geniş
zaman söylemi değildir. Şimdiki zaman söylemleri
cümlenin gelişine göre geniş zamanı da
kapsamaktadır. Anlam kargaşası dili kısırlaştırır.
Zenginleştirir diye düşünülse de o dilde konuşanları
çıkmaza götürür. Öz kaybolur. Bu konuyu Türk dil
bilimcilerinin dikkate alacaklarını sanıyorum.
Ormana gidebilirim. Bu cümlede geniş zaman ile
ilgili bir anlatım yoktur. Öğle bir işi yapabilirlik
beyanı vardır.
Пщэдджыжь къэс шэ софэ. – Her sabah süt içiyorum.
Пщэдджыжь къэс шэ уофэ. – Her sabah süt içiyorsun.
Пщэдджыжь къэс шэ иофэ. – Her sabah süt içiyor.
Пщэдджыжь къэс шэ дофэ. – Her sabah süt içiyoruz.
Пщэдджыжь къэс шэ фофэ. – Her sabah süt içiyorsunuz.
Пщэдджыжь къэс шэ иофэхэ. – Her sabah süt içiyorlar.
Юниверситэм сыщоджэ. – Üniversitede okuyorum.
Юниверситэм ущоджэ. – Üniversitede okuyorsun.
Юниверситэм щоджэ. – Üniversitede okuyor.
Юниверситэм дыщоджэ. – Üniversitede okuyoruz.
Юниверситэм фыщоджэ. – Üniversitede okuyorsunuz.
Юниверситэм щоджэхэ. – Üniversitede okuyorlar.
Köye gidebiliyorum ( çıkış yerime dönebiliyorum )
Къуажэм сокlуэжыф. – Köye gidebiliyorum.
Къуажэм уокlуэжыф. – Köye gidebiliyorsun.
Къуажэм мэкlуэжыф. – Köye gidebiliyor.
Къуажэм докlуэжыф. – Köye gidebiliyoruz.
Къуажэм фокlуэжыф. – Köye gidebiliyorsunuz.
Къуажэм мэкlуэжыфхэ. – Köye gidebiliyorlar.
Köye gidebiliyor musun? ( zaman veya imkânın oluyor
mu? )
Къуажэм сыкlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor muyum?
Къуажэм укlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor musun?
Къуажэм кlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor mu?
Къуажэм дыкlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor muyuz?
Къуажэм фыкlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor musunuz?
Къуажэм кlуэжыфхэрэ? – Köye gidebiliyorlar mı?
Konuşmacının ve muhatabının bulunduğu yere göre
söylemleri nasıl oluştuğuna bakalım. Şimdi şu anda
veya cümlenin gelişine göre geniş zamanda konuşmacı
ve muhatabının köyde olmadığı konuşma içerisinde
geçen köye geliyorum cümlesinin işleyişine bakalım.
Burada genelde soru kendine sorulmaz. Konuşma
telefon veya yazılı soru olarak sorulabilineceği
gibi alışkanlık olarak geliyor musun? Şeklinde bir
sorgulama için de söylenebilir.
Къуажэм сыкъакlуэрэ? – Köye geliyor muyum?
Къуажэм укъакlуэрэ? – Köye geliyor musun?
Къуажэм къакlуэрэ? – Köye geliyor mu?
Къуажэм дыкъакlуэрэ? – Köye geliyor muyuz?
Къуажэм фыкъакlуэрэ? – Köye geliyor muyusunuz?
Къуажэм къакlуэхэрэ? – Köye geliyorlar mı?
Burada verilen cevaplar ben ve biz için hem
konuşmacı hem muhatap sadece alışkanlık olarak köye
geldiklerini bu cümle ile anlatabilirler. Diğerleri
ise hem şimdi şu anda yaptıkları eylemi veya
alışkanlık olarak yaptıkları eylemi anlatmış
olurlar.
Къуажэм сыкъокlуэ. – Köye geliyorum.
Къуажэм укъокlуэ. – Köye geliyorsun.
Къуажэм къокlуэ. – Köye geliyor.
Къуажэм дыкъокlуэ. – Köye geliyoruz.
Къуажэм фыкъокlуэ. – Köye geliyorsunuz.
Къуажэм къокlуэхэ. – Köye geliyorlar.
Konuşmacının ve muhatabının bir arada olmadığı ve
gelinecek gidilecek yerin orası şeklindeki anlam
oluşumu söylemlerine bakalım;
Къуажэм сынакlуэрэ? – Köye geliyor muyum?
Къуажэм унакlуэрэ? – Köye geliyor musun?
Къуажэм накlуэрэ? – Köye geliyor mu?
Къуажэм дынакlуэрэ? – Köye geliyor muyuz?
Къуажэм фынакlуэрэ? – Köye geliyor musunuz?
Къуажэм накlуэхэрэ? – Köye geliyorlar mı?
Къуажэм сынокlуэ. – Köye geliyorum.
Къуажэм унокlуэ. – Köye geliyorsun.
Къуажэм нокlуэ. – Köye geliyor.
Къуажэм дынокlуэ. – Köye geliyoruz.
Къуажэм фынокlуэ. – Köye geliyorsunuz.
Къуажэм нокlуэхэ. – Köye geliyorlar.
Ben sana, sen bana ( buraya )geliyorsun türü cümle
yapıları;
Сэ ---------- сэ --------- сы –- къы – с -- хо –
кlуэ.
Уэ ---------- уэ ---------- у –- къы – п -- хо –
кlуэ.
Ар --------- абы --------- . – -къы – . -- хо – кlуэ.
Дэ ---------- дэ --------- ды –- къы – т -- хо –
кlуэ.
Фэ ---------- фэ --------- фы – къы – ф -- хо – кlуэ.
Ахэр ----- аьыхэм ---- . –-- къы – а -- хо – кlуэ --
хэ.
Bu tablodan çıkarılacak 28 cümle çaprazlamalarına
alışmamız gerekir. Tablonun işletimi çok kolaydır.
Birinci ve ikinci şahıs olarak hangilerini almış
isek aynı satır üzerinden şahıs eklerini de alıp
fiil şahıs eklerini fiil başına getireceğiz, yapı
bir defa kavranır ise diğerleri artık kolaylaşır.
Ахэр ile başlayan 6 cümlenin sonuna хэ çoğul eki
alacağını unutmamak gerekir.
Сэ ---------- сэ --------- сы –- къы – с -- хо –
кlуэ.
Уэ ---------- уэ ---------- у –- къы – п -- хо –
кlуэ.
Ар --------- абы --------- . – -къы – . -- хо – кlуэ.
Дэ ---------- дэ --------- ды –- къы – т -- хо –
кlуэ.
Фэ ---------- фэ --------- фы – къы – ф -- хо – кlуэ.
Ахэр ----- аьыхэм ---- . –-- къы – а -- хо – кlуэ --
хэ.
Сэ фэ сыкъыфхокlуэ. – Ben size geliyorum.
Diğer cümleleri yazarak kendinizi geliştiriniz.
Сэ ---------- сэ --------- сы –- къы – с -- хо –
кlуэ.
Уэ ---------- уэ ---------- у –- къы – п -- хо –
кlуэ.
Ар --------- абы --------- . – -къы – . -- хо – кlуэ.
Дэ ---------- дэ --------- ды –- къы – т -- хо –
кlуэ.
Фэ ---------- фэ --------- фы – къы – ф -- хо – кlуэ.
Ахэр ----- аьыхэм ---- . –-- къы – а -- хо – кlуэ --
хэ.
Сэ ---------- сэ --------- сы –- къы – с -- хо –
кlуэ.
Уэ ---------- уэ ---------- у –- къы – п -- хо –
кlуэ.
Ар --------- абы --------- . – -къы – . -- хо – кlуэ.
Дэ ---------- дэ --------- ды –- къы – т -- хо –
кlуэ.
Фэ ---------- фэ --------- фы – къы – ф -- хо – кlуэ.
Ахэр ----- аьыхэм ---- . –-- къы – а -- хо – кlуэ --
хэ.
Сэ ---------- сэ --------- сы –- къы – с -- хо –
кlуэ.
Уэ ---------- уэ ---------- у –- къы – п -- хо –
кlуэ.
Ар --------- абы --------- . – -къы – . -- хо – кlуэ.
Дэ ---------- дэ --------- ды –- къы – т -- хо –
кlуэ.
Фэ ---------- фэ --------- фы – къы – ф -- хо – кlуэ.
Ахэр ----- аьыхэм ---- . –-- къы – а -- хо – кlуэ --
хэ.
Gidilecek yer orası olarak düşünülür ise;
Сэ -------- сэ --------- сы – ны -– с – хо – кlуэ.
Уэ -------- уэ --------- у - – ны -– п – хо – кlуэ.
Ар ------- абы ------- . - – ны -– . – хо – кlуэ.
Дэ -------- дэ --------- ды – ны – т – хо – кlуэ.
Фэ -------- фэ --------- фы – ны – ф – хо – кlуэ.
Ахэр ---- абыхэм --- . -- – ны – а – хо – кlуэ -- хэ.
Sen bana, ben sana ( oraya ) geliyorum.
Сэ -------- сэ --------- сы – ны -– с – хо – кlуэ.
Уэ -------- уэ --------- у - – ны -– п – хо – кlуэ.
Ар ------- абы ------- . - – ны -– . – хо – кlуэ.
Дэ -------- дэ --------- ды – ны – т – хо – кlуэ.
Фэ -------- фэ --------- фы – ны – ф – хо – кlуэ.
Ахэр ---- абыхэм --- . -- – ны – а – хо – кlуэ -- хэ.
Кlуэ – Salt olarak git emridir.
Кlуэ – Gitme eylemi üstende olandır.
Кlуа – Gitmiş olandır.
Кlуэн – Gitme ile bir tercih durumunda olandır.
A harfi fiilleri sıfat haline getiriyor.
Cümleyi dikkatli inceleyecek olu isek dilin ne kadar
kolay bir yapısının olduğunu anlamamak mümkün
değildir.
Сэ сы кlуащ. – Ben gitmiş olanım.
Сэ сы Илхьэнщ. – Ben İlhan’ım.
Ар кlуащ. – O gitmiş olandır. ( O gitti. )
Ар унэщ. – O ev olandır. ( O evdir. )
Burada fiillerin çekimlenmesi diye bir şey söz
konusu değildir. Sadece fiillerin sıfat haline
getirilip onun başına şahıs ekleri getirilerek ve
fiil sonuna dır, dır yok ise soru, veya olumsuzluk,
olumsuz soru eklerinin getirilmesinden ibarettir.
Şahıs ekleri ve bahsettiğimiz ekler de artık
ezberlenmiş olması gerekir.
Сэ сыкlуащ. – Ben gittim.
Уэ укlуащ. – Sen gittin.
Ар кlуащ. – O gitti.
Дэ дыкlуащ. – Biz gittik.
Фэ фыкlуащ. – Siz gittiniz.
Ахэр кlуахэщ. – Onlar gittiler.
Сэ сыкlуа? – Ben gittim mi?
Уэ укlуа? – Sen gittin mi?
Ар кlуа? – O gitti mi?
Дэ дыкlуа? – Biz gittik mi?
Фэ фыкlуа? – Siz gittiniz mi?
Ахэр кlуахэ? – Onlar gittiler mi?
Bu çekimi bir sıfat çekimi ile kıyaslayalım:
Сэ сыхужь? – Ben beyaz mıyım?
Уэ ухужь? – Sen beyaz mısın?
Ар хужь? – O beyaz mı?
Дэ дыхужь? – Biz beyaz mıyız?
Фэ фыхужь? – Siz beyaz mısınız?
Ахэр хужьхэ? – Onlar beyaz mıdırlar?
Сэ сыхужьщ. – Ben beyazım.
Уэ ухужьщ. – Sen beyazsın.
Ар хужьщ. – O beyazdır.
Дэ дыхужьщ. – Biz beyazız.
Фэ фыхужьщ. – Siz beyazsınız.
Ахэр хужьхэщ. – Onlar beyazdırlar.
Tüm cümle yapıları bu anlatımlardan farklı değildir.
Sadece sistematiğin bir kere kavranması ,
aritmetiksel çaprazlama ve kombinezon oluşturma
biçiminin fark edilmesi her şeyi halledecektir.
İkili veya üçlü şahıs eklerinin de yapısı Türk
dilindeki sen benim gördüğümsün veya sen benim
gönderdiğimsin veya beni sen gönderecek olansın türü
yapılardır. Biraz dikkat her şeyi halledecektir.
Burada gelinen ev bulunulan yerdeki evdir.
Унэм сыкъэкlуащ. – Eve geldim.
Унэм укъэкlуащ. – Eve geldin.
Унэм къэкlуащ. – Eve geldi.
Унэм дыкъэкlуащ. – Eve geldik.
Унэм фыкъэкlуащ. – Eve geldiniz.
Унэм къэкlуахэщ. – Eve geldiler.
Gelinilen ev orada ise cümle oluşumu; oradaki eve
Унэм сынэкlуащ. – Eve geldim.
Унэм унэкlуащ. – Eve geldin.
Унэм нэкlуащ. – Eve geldi.
Унэм дынэкlуащ. – Eve geldik.
Унэм фынэкlуащ. – Eve geldiniz.
Унэм нэкlуахэщ. – Eve geldiler.
Хадэм сынэкlуакъым.—Bahçeye gelmedim.
Хадэм унэкlуакъым.—Bahçeye gelmedin.
Хадэм нэкlуакъым.—Bahçeye gelmedi.
Хадэм дынэкlуакъым.—Bahçeye gelmedik.
Хадэм фынэкlуакъым.—Bahçeye gelmediniz.
Хадэм нэкlуахэкъым.—Bahçeye gelmediler.
Хасэм сыкlуакъэ? – Derneğe gitmedim mi?
Хасэм укlуакъэ? – Derneğe gitmedin mi?
Хасэм кlуакъэ? – Derneğe gitmedi mi?
Хасэм дыкlуакъэ? – Derneğe gitmedik mi?
Хасэм фыкlуакъэ? – Derneğe gitmediniz mi?
Хасэм кlуахэкъэ? – Derneğe gitmediler mi?
Gidebilmek,
Истанбул сыкlуэфа? – İstanbul’a gidebildim mi?
Истанбул укlуэфа? – İstanbul’a gidebildin mi?
Истанбул кlуэфа? – İstanbul’a gidebildi mi?
Истанбул дыкlуэфа? – İstanbul’a gidebildik mi?
Истанбул фыкlуэфа? – İstanbul’a gidebildiniz mi?
Истанбул кlуэфахэ? – İstanbul’a gidebildiler mi?
Анкара сыкlуэфащ. – Ankara’ya gidebildim.
Анкара укlуэфащ. – Ankara’ya gidebildin.
Анкара кlуэфащ. – Ankara’ya gidebildi.
Анкара дыкlуэфащ. – Ankara’ya gidebildik.
Анкара фыкlуэфащ. – Ankara’ya gidebildiniz.
Анкара кlуэфахэщ. – Ankara’ya gidebildiler.
Çıkış yerine dönüş;
Къуажэм сыкlуэжа? – Köye gittim mi? ( çıktığım köye
döndün mü?)
Къуажэм укlуэжа? – Köye gittin mi?
Къуажэм кlуэжа? – Köye gitti mi?
Къуажэм дыкlуэжа? – Köye gittik mi?
Къуажэм фыкlуэжа? – Köye gittiniz mi?
Къуажэм кlуэжахэ? – Köye gittiler mi?
Къуажэм сыкlуэжащ. – Köye gittim.
Къуажэм укlуэжащ. – Köye gittin.
Къуажэм кlуэжащ. – Köye gitti.
Къуажэм дыкlуэжащ. – Köye gittik.
Къуажэм фыкlуэжащ. – Köye gittiniz.
Къуажэм кlуэжахэщ. – Köye gittiler.
Çıkış yerine gelebilmek;
Унэм сыкъэкlуэжыфа? – Eve gelebildim mi?
Унэм укъэкlуэжыфа? – Eve gelebildin mi?
Унэм къэкlуэжыфа? – Eve gelebildi mi?
Унэм дыкъэкlуэжыфа? – Eve gelebildik mi?
Унэм фыкъэкlуэжыфа? – Eve gelebildiniz mi?
Унэм къэкlуэжыфахэ? – Eve gelebildiler mi?
Унэм сыкъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildim.
Унэм укъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildin.
Унэм къэкlуэжыфащ. – Eve gelebildi.
Унэм дыкъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildik.
Унэм фыкъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildiniz.
Унэм къэкlуэжыфахэщ. – Eve gelebildiler.
Унэм сыкъэкlуэжащ. – Eve geldim.
Унэм укъэкlуэжащ. – Eve geldin.
Унэм къэкlуэжащ. – Eve geldi.
Унэм дыкъэкlуэжащ. – Eve geldik.
Унэм фыкъэкlуэжащ. – Eve geldiniz.
Унэм къэкlуэжахэщ. – Eve geldiler.
Cümle oluşumu ile ilgili fiillerin sıfat haline
gelip sadece ben buyum ben şuyum şeklinde nasıl
çekimlendiğini fark ettiğinizi sanıyorum. Yeri
geldikçe bu durum tekrarlarla kavratılacaktır.
Ayrıca dilin işlerliği ön ekler son eklerle
oluştuğunu değişik defalarda anlattık. Şimdi de Ben
seni, sen beni gönderdin türü yapılara bakalım:
Гъэ – Yaptırma ön eki: Gönderildiğine göre bir yere
gönderme olduğu da anlamdan anlaşılmaktadır.
Сэ --------- сэ -------- сы – з – гъэ – кlуа – щ.
Уэ --------- уэ -------- у -- – б – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------- абы ------- . - – и – гъэ – кlуа – щ.
Дэ -------- дэ -------- ды – д – гъэ – кlуа – щ.
Фэ -------- фэ -------- фы – в – гъэ – кlуа – щ.
Ахэр --- абыхэм --- . -- – а – гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Tablonun işletimini yeniden anlatmaya sanırım gerek
yoktur.
Кlуа -- Gitmenin sıfatlaşmış halinin kullanıldığını
görüyorsunuz.
Сэ -------- сэ -------- сы – з – гъэ – кlуа – щ.
Уэ --------- уэ -------- у -- – б – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------- абы ------- . - – и – гъэ – кlуа – щ.
Дэ -------- дэ -------- ды – д – гъэ – кlуа – щ.
Фэ -------- фэ -------- фы – в – гъэ – кlуа – щ.
Ахэр --- абыхэм --- . -- – а – гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Фэ сэ фызгъэкlуащ. – Ben sizi gönderdim.
Фэ сэ хадэм фызгъэкlуащ. – Ben sizi bahçeye
gönderdim.
Фэ сэ унэм фызгъэкlуэжащ. – Ben sizi eve gönderdim.
Фэ сэ хадэм фызгъэкlуа? – Ben sizi bahçeye mi
gönderdim?
Нтlэ, дыбгъэкlуащ. – Evet, gönderdin. (
gönderdikleriniz )
Фэра згъэкlуахэр? – Gönderdiklerim sizlermisiniz?
Нтlэ, бгъэкlуахэр дэращ. – Evet, gönderdiklerin
bizleriz.
Сэ --------- сэ -------- сы – з – гъэ – кlуа – щ.
Уэ --------- уэ -------- у -- – б – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------- абы ------- . - – и – гъэ – кlуа – щ.
Дэ -------- дэ -------- ды – д – гъэ – кlуа – щ.
Фэ -------- фэ -------- фы – в – гъэ – кlуа – щ.
Ахэр --- абыхэм --- . -- – а – гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Уэ сэ узгъэкlуащ. – Seni ben gönderdim.
Sen benim gönderdiğimsin.
Birinci şahıs giden, ikinci şahıs gönderendir.
Сэ -------- сэ -------- сы – з – гъэ – кlуа – щ.
Уэ --------- уэ -------- у -- – б – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------- абы ------- . - – и – гъэ – кlуа – щ.
Дэ -------- дэ -------- ды – д – гъэ – кlуа – щ.
Фэ -------- фэ -------- фы – в – гъэ – кlуа – щ.
Ахэр --- абыхэм --- . -- – а – гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Ахэр сэ згъэкlуахэщ. Onları gönderdim.
Onlar gönderdiklerimdir.
Цlыкlухэр кызылай згъэкlуахэщ. – Çocukları Kızılay’a
gönderdim.
Мазэрэ и анэмрэ Миекъуапэ згъэкlуахэщ.
Maze ile annesini Maykop’a gönderdim.
Maze ile annesi benim Maykop’a gönderdiklerimdir.
Хадэм узгъэкlуащ. – Seni bahçeye gönderdim.
Ben senin yanına ( buraya ) geldim türü cümleler.
Сидежым, уидежым, идежым, дидежым, фидежым, ядежым.
Сэ ------- сэ ------- сидежым ----- сыкъэкlуащ.
Уэ ------- уэ ------- уидежым ----- укъэкlуащ.
Ар ------ абы ----- идежым ------- къэкlуащ.
Дэ ------- дэ ------- дидежым ----- дыкъэкlуащ.
Фэ ------- фэ ------- фидежым ---- фыкъэкlуащ.
Ахэр -- абыхэм -- иадежым ---- къэкlуахэщ.
Bu tablonun kullanılışı da Şöyledir:
Сэ ------- сэ ------- сидежым ----- сыкъэкlуащ.
Уэ ------- уэ ------- уидежым ----- укъэкlуащ.
Ар ------ абы ----- идежым ------- къэкlуащ.
Дэ ------- дэ ------- дидежым ----- дыкъэкlуащ.
Фэ ------- фэ ------- фидежым ---- фыкъэкlуащ.
Ахэр -- абыхэм -- иадежым ---- къэкlуахэщ.
Фэ сэ сидежым фыкъэкlуащ.
Siz benim yanıma geldiniz.
Siz benim yanıma gelmiş olansınız.
Сэ ------- сэ ------- сидежым ----- сыкъэкlуащ.
Уэ ------- уэ ------- уидежым ----- укъэкlуащ.
Ар ------ абы ----- идежым ------- къэкlуащ.
Дэ ------- дэ ------- дидежым ----- дыкъэкlуащ.
Фэ ------- фэ ------- фидежым ---- фыкъэкlуащ.
Ахэр -- абыхэм -- иадежым ---- къэкlуахэщ.
Сэ уэ уидежым сыкъэкlуащ.
Ben senin yanına geldim.
Beni sana Zafer gönderdi.
Seni bana Tanrı gönderdi.
Onu bana arkadaşlarım gönderdiler.
Ali’yi ona ben göndermiştim.
Mehmet’i bana sen mi gönderdin?
Bu tür cümleler:
Buradaki gönderme bir mektup veya koli türü
değildir.
Yürüyen bir insanı göndermektir.
Düğer göndermelerin taşınan, sürülen şeylerin
gönderimi farklıdır.
Хьын – Taşınan bir varlığı götürmek.
Хун – Sürülen bir varlığı götürmek
Шэн – Beraberinde bir canlıyı götürmek. ( taşımadan
)
Кlуэн – Yürüyen bir insanı götürmek.
** щ – kalkarsa soru cümlesi,
** щ -- yerine къым veya lым gelirse olumsuz cümle,
** щ – yerine къэ veya lэ gelirse olumsuz soru
cümlesi,
** щ – yerine т gelirse bitmiş saman cümlesi,
Olduklarını zaten biliyoruz.
Gönderenin o olduğu yapı:
Сэ ------- сэ -------- абы ---- сы – къы – с – ху –
и – гъэ – кlуа – щ.
Уэ ------- уэ -------- абы ---- у - – къы – п – ху –
и – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------ абы ------ абы ---- . -– къы – . – ху – и
– гъэ – кlуа – щ.
дэ ------- дэ ------- абы ---- ды – къы – т – ху – и
– гъэ – кlуа – щ.
фэ ------- фэ ------- абы ---- фы – къы – ф – ху – и
– гъэ – кlуа – щ.
Ахэр -- абыхэм -- абы ---- . --– къы – а – ху – и –
гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Сэ ------- сэ -------- абы ---- сы – къы – с – ху –
и – гъэ – кlуа – щ.
Уэ ------- уэ -------- абы ---- у - – къы – п – ху –
и – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------ абы ------ абы ---- . -– къы – . – ху – и
– гъэ – кlуа – щ.
дэ ------- дэ ------- абы ---- ды – къы – т – ху – и
– гъэ – кlуа – щ.
фэ ------- фэ ------- абы ---- фы – къы – ф – ху – и
– гъэ – кlуа – щ.
Ахэр -- абыхэм -- абы ---- . --– къы – а – ху – и –
гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Уэ абы абы укъыхуигъэкlуащ.
Seni ona o gönderdi.
Sen, onun ona gönderdiğisin.
Gönderenin onlar olduğu yapı:
Сэ ------- сэ -------- абыхэм ---- сы – къы – с – ху
– а – гъэ – кlуа – щ.
Уэ ------- уэ -------- абыхэм ---- у - – къы – п –
ху – а – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------ абы ------ абыхэм---- . -– къы – . – ху –
а – гъэ – кlуа – щ.
дэ ------- дэ ------- абыхэм ---- ды – къы – т – ху
– а – гъэ – кlуа – щ.
фэ ------- фэ ------- абыхэм ---- фы – къы – ф – ху
– а – гъэ – кlуа – щ.
Ахэр -- абыхэм -- абыхэм ---- . --– къы – а – ху – а
– гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Сэ ------- сэ -------- абыхэм ---- сы – къы – с – ху
– а – гъэ – кlуа – щ.
Уэ ------- уэ -------- абыхэм ---- у - – къы – п –
ху – а – гъэ – кlуа – щ.
Ар ------ абы ------ абыхэм---- . -– къы – . – ху –
а – гъэ – кlуа – щ.
дэ ------- дэ ------- абыхэм ---- ды – къы – т – ху
– а – гъэ – кlуа – щ.
фэ ------- фэ ------- абыхэм ---- фы – къы – ф – ху
– а – гъэ – кlуа – щ.
Ахэр -- абыхэм -- абыхэм ---- . --– къы – а – ху – а
– гъэ – кlуа – хэ -- щ.
Уэ сэ абыхэм укъысзуагъэкlуа?
Seni bana onlar mı gönderdi?
Sen, bana onların gönderdiği misin?
Уэ сэ си ныбжьэгъухэм укъысхуагъэкlуа?
Seni bana arkadaşlarım mı gönderdi?
Sen, benim arkadaşlarımın bana gönderdiği misin?
Şimdiki ve geniş zaman olarak;
Bu zaman kalıbı olumlu söylem ;
Сэ ------- сэ -------- абы ---- сы – къы – с – ху –
е – гъа – кlуэ.
Уэ ------- уэ -------- абы ---- у - – къы – п – ху –
е – гъа – кlуэ.
Ар ------ абы ------ абы ---- . -– къы – . – ху – е
– гъа – кlуэ.
дэ ------- дэ ------- абы ---- ды – къы – т – ху – е
– гъа – кlуэ.
фэ ------- фэ ------- абы ---- фы – къы – ф – ху – е
– гъа – кlуэ.
Ахэр -- абыхэм -- абы ---- . --– къы – а – ху – е –
гъа – кlуэ -- хэ.
Şimdiki ve geniş zaman söylem kalıbı soru;
Сэ ------- сэ -------- абы ---- сы – къы – с – ху –
и – гъа – кlуэрэ?
Уэ ------- уэ -------- абы ---- у - – къы – п – ху –
и – гъа – кlуэрэ?
Ар ------ абы ------ абы ---- . -– къы – . – ху – и
– гъа – кlуэрэ?
дэ ------- дэ ------- абы ---- ды – къы – т – ху – и
– гъа – кlуэрэ?
фэ ------- фэ ------- абы ---- фы – къы – ф – ху – и
– гъа – кlуэрэ?
Ахэр -- абыхэм -- абы ---- . --– къы – а – ху – и –
гъа – кlуэ – хэрэ?
Şimdiki ve geniş zaman olumsuz soru;
Сэ ------- сэ -------- абы ---- сы – къы – с – ху –
и – гъа – кlуэкъэ?
Уэ ------- уэ -------- абы ---- у - – къы – п – ху –
и – гъа – кlуэкъэ?
Ар ------ абы ------ абы ---- . -– къы – . – ху – и
– гъа – кlуэкъэ?
дэ ------- дэ ------- абы ---- ды – къы – т – ху – и
– гъа – кlуэкъэ?
фэ ------- фэ ------- абы ---- фы – къы – ф – ху – и
– гъа – кlуэкъэ?
Ахэр -- абыхэм -- абы ---- . --– къы – а – ху – и –
гъа – кlуэ – хэкъэ?
Şimdiki ve geniş zaman olumsuz;
Сэ ------- сэ -------- абы ---- сы – къы – с – ху –
и – гъа – кlуэкъым.
Уэ ------- уэ -------- абы ---- у - – къы – п – ху –
и – гъа – кlуэкъым.
Ар ------ абы ------ абы ---- . -– къы – . – ху – и
– гъа – кlуэкъым.
дэ ------- дэ ------- абы ---- ды – къы – т – ху – и
– гъа – кlуэкъым.
фэ ------- фэ ------- абы ---- фы – къы – ф – ху – и
– гъа – кlуэкъым.
Ахэр -- абыхэм -- абы ---- . --– къы – а – ху – и –
гъа – кlуэ – хэкъым.
Bu çaprazlamaların her birinden 28 er cümle
türetildiğini söylemiştik.
Bu alanda kendini geliştirmek dili konuşma için çok
kolaylıklar kazandıracaktır.
Ben bu sistemi öğrettiklerim ilk dersten itibaren
cümleler türetmeye hemen başladıklarına kendim şahit
oldum. Dilin öğrenimini kolay kılan da bu
matematiksel yapı olduğu gibi kişiyi düşünen insan
kılan hafızayı güçlendiren, yaşlandıkça tecrübeli
oluş nedeni olduğunu düşündüğüm şey de bu olsa
gerektir. Bir Adige yaşlısının sohbetinin ne kadar
tatlı olduğu ve anlamlı bu kadar söylemi nereden
bulduğu konusunda insanı şaşırttığı olgu da bu olsa
gerektir. Ben her zaman benden büyüklerin
sohbetlerini dinlerken her zaman Tanrı'ya dua
etmişimdir; Ya Rabbi bunlar yorulup sohbetleri
kesilmese diye veya hiç okul eğitimi görmemiş yaşlı
dede veya ninelerin iyi dileklerinde kullandıkları
güzel cümleleri çok düşünmüşümdür. Bu kadar veciz ve
güzel cümleleri bir araya getirip nasıl
söyleyebiliyorlar diye hayretler içerisinde
kalmışımdır. En yaşlısının hayata katkılarının
derinliğinin ölçümünün sınırı olmadığını sanıyorum.
Tanrı onları çok yıllar başımızdan eksik etmesin.
Aramızdan ayrılanları da Cennet'i ile
mükafatlandırsın. Amin.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ. |