Ali İhsan Aksamaz

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Gürcistan vatandaşı İoseb Şengelia. Gürcistan’ın aydın, tarihçi ve gazetecilerinden, “AKA TV”nin emektarı. Megrelce ve Lazca röportajlar yapıyor. İoseb Şengelia, Megrel etnografyası üzerine de çalışıp insanlardan dile ve kültüre ilişkin materyaller topluyor. Ben öyle biliyorum.  Lazcaya da ilgi ve hevesi var. Kazım Koyuncu’nun Lazca ve Megrelce şarkılarını da seviyor. Birkaç ay önce, 25 Haziran’da, anma için, Kazım Koyuncu’nun ölüm gününde Hopa-Yeşilköy’deydi; orada Lazca bir program hazırladı. Ben de İoseb Şengelia ile bir röportaj yaptım; biyografi ve kültürel çalışmalarından konuştuk. Kültürel konulardan bahsettik. Bu metin, söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz)

Ali İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım, olur mu? Nerelisiniz? Nerede doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Mesleğiniz nedir? Şu anda ne iş yapıyorsunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı? Hangi dilleri biliyorsunuz? Günümüzde  nerede yaşıyorsunuz?

İoseb Şengelia: Ben İoseb Şengelia. Zugdidi kentinin Cikhaşkari köyünde doğdum. Okulu 2012 yılında, köyüm Cikhaşkari’de bitirdim. Aynı yıl üniversiteye girip Gürcistan tarihi  sahasında öğrenim gördüm. Üniversiteden tarihçi olarak mezun oldum; tarihçiyim. Çoğunlukla Lazeti- Samegrelo tarihi ve etnografyası sahasında çalışıyorum. Çalışma saham bu. Tarihçiyim ancak büyük ölçüde etnografya alanında çalışıyorum. Farklı köylere gidip yaşlılarımızdan, eski geleneklere ilişkin bilgiler ile masallar, şiirler ve diğer mitolojik anlatımları derliyorum. Eski ve artık yok olmaya yüz tutmuş yerel asma çeşitleri, meyve ve darılar ile bunlara ilişkin bilgileri derlemekle ilgileniyorum. Hâlihazırda evli değilim. Akademik çalışmalar yaptığım için çoğunlukla başkent Tiflis’teyim.  Ancak sık sık Samegrelo’ya gidiyorum. Yaz gelince, tatil zamanı olunca, mütemadiyen Samegrelo’dayım. Megrelce, Gürcüce, İngilizce ve biraz da Rusça biliyorum.

Ali İhsan Aksamaz: Birkaç ay önce, 25 Haziran’da, Kazım Koyuncu’yu anmak için siz de Hopa- Yeşilköy’deydiniz.  Kazım Koyuncu’ya ilişkin neler söyleyebilirsiniz?  Kazım Koyuncu, Türkiye ve Kafkasya’da neden önemli? Niçin? Siz ne düşünüyorsunuz?

İoseb Şengelia: Kazım Koyuncu, halkın arasında çok önemli bir şahsiyetti. Lazların kimliğini uyandırma konusunda çok önemli işler yapan büyük bir Kolkh idi. Lazeti ve Samegrelo var olduğu sürece, Kazım’ın adı ölümsüzdür. Biz, Samegrelo’da Kazım’ı ve onun kültürel çalışmalarını çok takdir ediyoruz. Yalnızca Samegrelo’da değil, bir köşesinden diğerine bütün Gürcistan, onu çok iyi tanıyor ve saygıyla anıyor.

Ali İhsan Aksamaz: Cikhaşkari’densiniz, Cikhaşkari sizin köyünüz. “Kale”ye, biz de “cixa/ cikha” diyoruz, Lazca’da da aynı; “cikha”. Köyünüzün adı “cikha”dan geliyor, öyle mi?  Köyünüzde bir cikha/ kale var, çok eski bir kale. Biraz da bu kaleden bahsedin, lütfen! Bu kale hangi yüzyıldan kalma? Bu kale, denizden ne kadar yükseklikte?

İoseb Şengelia: Evet, köyümüzün adının etimolojişi “cikha”dan geliyor. Doğru söylüyorsunuz; Megrelce’de de, Lazca’da da “kale” için aynı kelime kullanılıyor; “cikha”. Köyümüzde tarihî bir kale yer alıyor; adı “Çakvinci kalesi”.  1930’lu yıllarda Çakvinci köyü ikiye bölünmüş. Bir bölümüne “Cikhaşkari”, diğer bölümüne ise tarihî adı verilmiş;  “Çakvinci”. Bu kalenin adının etimoloji “Çani” ile ilişkili”. Bilim insanları çoğunlukla böyle söylüyor. Lazlar ve Megrellerin eski ortak “Çani” idi. Svanlar; Lazlara ve Megrellere günümüzde bile “Mızani” diyorlar. Köyde “Çanistzkali” adlı bir de dere var.

1905 yılında, köyümüzün yaşlılarından derlenmiş ve kayıt altına alınmış bilgiler de bize gösteriyor ki, eski zamanlarda burada Lazlar yaşıyormuş. Buradaki en eski kale 2800 yıl önce inşa edilmiş. Feodal yönetim şeklinin hakim olduğu zamanlarda, Odişi, bölgenin  merkeziymiş. Bu kale de Samegrelo’nun en güçlü merkeziymiş, hem de Samegrelo’nun  hazinesinin merkeziymiş. Kalenin genişliği aşağı yukarı 5 hektar kadarmış.  Geçmiş yüzyıllar süresince, düşmanlar bir değil, çok kere bu kaleyi yıkmışlar. Ancak buradaki büyüklerimiz kaleyi durmadan yeniden inşa etmişler.

17. yüzyılda, Samegrelo’nun o zamanki yöneticisi, Levan 2. Dadiani, bu kaleyi baştan aşağıya yeniden inşa ettirmiş. Günümüzde, eski geniş kaleden yalnızca bazı bölümleri görebiliyoruz. Şimdi üç kulesi olan bir kale bulunuyor.

Kalenin hapishanesi 1857 yılına kadar çalışıyormuş. Hükümet, bu yıl hapishaneyi resmî bir kararla kapattı. Biz de bilmiyorduk, megerse babamın dedesinin dedesi, Bitulia Şengelia, bu hapishanenin memurlarından biriymiş; kâtipmiş.  Bu durum, hapishane kapatılınca, hapishanenin resmî kayıtlarından anlaşıldı.

Ali İhsan Aksamaz: Köyünüzde bir de kilise var. Öyle biliyorum. Bize, bu kiliseden de bahsedin. Hangi yüzyıldan kalma bu kilise? Denizden ne kadar yükseklikte kiliseniz?

İoseb Şengelia: Kalenin içinde de bir kilise ve birkaç binanın dağınık halde kalıntılarını görüyoruz. Cikhaşkari’de hizmet veren bir kilise mevcut. Kilisemizi, Mkheidze soyadlı bu köy insanları inşa etmiş. Bu, 20 yıl öncesindeydi. Mkheidze eski prenslerden. Onlardan bazıları Lazeti’de de yaşıyor. Hizmet veren kiliseden başka 7 kilise daha mevcut köyümüzde. Gel gör ki farklı zamanlarda şu veya bu sebeplerden yıkılmışlar.

Ali İhsan Aksamaz: Köyünüzün halkı geçimini çoğunlukla nasıl temin ediyor? Ne biçiyorlar? Ne ekiyorlar? Köyde hangi işleri yapıyorlar? Lütfen, bize köyünüzün ekonomik- sosyal ve kültürel durumundan da bahsedin! Cikhaşkari köyünün, köyünüzün, nüfusu ne kadar? Köyünüzün insanları, ne yiyorlar, ne içiyorlar? Üzüm bağlarınız var mı?

İoseb Şengelia: Köyde insanlar için yeterli iş yok. O sebeple de köyün nüfusu günden güne azalıyor. Köy halkı para kazanmak ve ailelerine destek olmak amacıyla kente, başkente veya başka ülkelere gidiyor.

Cikhaşkari köylüleri; mısır, fasulya, nuhut ekip biçiyorlar. Fındık ve yaban mersini da var. Asma bağları var. Çok eski zamanlarda, Cikhaşkari, bağcılık alanında Samegrelo’nun çok gelişmiş köylerinden biriymiş.  Günümüzde az da olsa yine de üzüm bağlarımız var. Üzümden şarap yapıyorlar. Üzümden ve diğer meyvelerden vodka da yapıyorlar.

Cikhaşkari, deniz seviyesinden 200 metre kadar yükseklikte. Köyün arazisi bir uçtan diğerine 2020 hektar. 700 kadar da aile yaşıyor.

+

(Önerilen Okumalar: Ahmet Tevfik (Büyük Hasan Rıza Paşa Zâde), (Yayına Hazırlayan: İrfan Çağatay) “Sevgili Vatandaşlarım Lazlara Ricâ-yı Mahsûsum ve Târihten Şânlı İki Sahîfe”, Lazi Kültür Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2014; B. G. Hewitt ve Z. K. Khiba, (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Megrelce Bir Masal: Kuzey Rüzgârı ve Güneş”, Kafkasya Yazıları, Sayı 5, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1998; Bakur Gogokhia: “Kimliğin en büyük nişanesi dildir!”, 29 XI 2018, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr; “Cixaşkari Gürcistan’ın Zugdidi kentinde Laz Kalesi…” , 6 XI 2022, lazca.org; Giga Kavtaradze: “Hayat yalnızca para ve yemek değil!”, 16 I 2021, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr; “Gürcistan’da ilk Megrelce dergi “Skani სქანი yayımlandı”, 13 V 2020, lazca.org; “Hayvan Çiftliği” Megrelce olarak yayınlandı”, 16 XI 2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr/ gurcuhaber.com)

Devam edecek…

+

“Xçini do badepeşen çkini mcveşi p̆aramitepe, şiirepe do majura mitolojiuri ambaepe p̆k̆orobup!”

Noʒ̆ile 1

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren İoseb Şengelia, Gurcistanişi noğari. Gurcistanişi matarixepe, gamantanerepe do jurnalist̆epeşen. “AK̆A T̆V” -şi emektari ren do Margaluri do Lazuri rop̆ort̆ajepe ikips. İoseb Şengeliak Margaluri etnografyaşenti içalişeps do svalyari xalk̆işen nenaluri mat̆eryalepeti, k̆orobups, aya miçkin. Lazuri nenaşati toli do xavesoba kuğun. Kazim K̆oyuncuşi Lazuri do Margaluri birapapeti k̆ai daʒ̆onen. Ar-jur tutaş ʒ̆oxle, anʒ̆i, eçidoxut Mbuloras, Kazim K̆oyuncuşi ğurandğas, oput̆e P̆anç̆olis t̆u İoseb Şengelia, eya goşinu şeni. Ak Lazuri p̆rogrami doxaziru.  Mati İoseb Şengelia k̆ala int̆erviu dop̆i do biyografi do k̆ult̆uruli noçalişepe muşişen bğarğalit. K̆ult̆uruli temapeşen molapşinit. Aya ren int̆erviu çkinişi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi)

Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle tkvani biyografişen bğarğalat, iqveni?! Sonuri ret? So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? Andğaneri ndğas mu dulya ikipt? Çileri reti? Berepe giqounani? Mu nenape giçkinan? Aʒ̆i so skidut?

İoseb Şengelia: Ma İoseb Şengelia mcoxons. Noğa Zugdidişi oput̆e Cixaşk̆aris dovibadi. (2012) jurvit̆oşidovit̆ojur ʒ̆anas, nʒ̆upola dovoçodini oput̆e Cixaşk̆aris. Artneri ʒ̆anas, universit̆et̆is kamapti do kodoviguri Gurcistanişi tarixi. Universit̆et̆işen matarixe kogamapti; matarixe vore. Didopeten Lazeti-Samargaloşi tarixi do etnografiyaşi saxas viçalişep. Aya ren noçalişeşi saxa çkimi. Ma mesleğiten matarixe vore, mara didopeten etnografyaşi saxas viçalişep. Ma çkvadoçkva oput̆epeşa mevulur do xçini do badepeşen çkini mcveşi adetepeşi ambaepe do mcveşi p̆aramitepe, şiirepe do majura mitolojiuri ambaepe p̆k̆orobup. Mcveşi do açkva oğuruşi gzas na ren semturi binexepe, xilape do çxvarepe do entepeşi ambaepeşi ok̆orobuti monç̆els. Andğaneri ndğas çileri va vore. Ak̆ademiuri noçalişepe komiğun do emuşeniti didopeten nananoğa Tiflisis vore, mara udodginu mani-manişa Samargaloşa mevulur. Monç̆inora moxtaşi, moşvacinoni ora iqvaşi, ma irote Samargalos vore. Margaluri, Kortuli, İnglisuri do amʒikati Rusuli komiçkin.

Ali İhsan Aksamazi: Ar- jur tutaşi ʒ̆oxle, anʒ̆i, (25) eçidoxut Mbuloras, tkvanti Xopaşi oput̆e P̆anç̆olis t̆it Kazimi şeni, eya goşinu şeni.  Kazim K̆oyuncu şeni muepe gatkvenan?  Kazim K̆oyuncu muşeni beciti ren Turkiyes do K̆afk̆asyas? Muşeni?! Tkvan mu izmont?

İoseb Şengelia: Kazim K̆oyuncu xalk̆işi doloxe dido beciti figuri rt̆u. Didi K̆olxi, namuk Lazepeşi minoba gok̆uʒxinuşeni dido dulya qu. Lazeti do Samargalo kort̆aşa, Kazimişi coxo uğureli ren. Çkin Samargalos Kazimi do muşi noçalişepes dido p̆qoropt. Xvala Samargalok var, ar ğocişen majuranişa mteli Gurcistanik eya k̆aixeşa içinops do mskvaşa şinaps.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan oput̆e Cixaşk̆arişen ret. “Cixa”-s çkinti cixa vuʒ̆umert, Lazuri nenasti eşo itkven- cixa. Oput̆e tkvanişi coxo cixaşen mulun, eşoi?  Oput̆e tkvanis ar cixa kuğun, dido mcveşi cixa. Amʒika aya cixaşen molamişinit, mu iqven! Namu oşʒ̆anuraşa itariğen aya cixa? Zoğaşen muk̆o mağalobas ren cixa tkvani?

İoseb Şengelia: Ho, oput̆e çkinişi coxoşi et̆imoloji “cixa”-şen mulun. Tkvan mʒxade zop̆ont, “cixa” artneri ren Margaluristi, Lazuristi. Oput̆e çkinis tarixuri cixa kogeladgin, “Ç̆akvinciş cixa” coxoni.  (1930) vit̆onçxorooşdoeçidovit̆oni ʒ̆anapes oput̆e Ç̆akvinci ok̆irteren.  Ar semtis coxo gyodverenan “Cixaşk̆ari”, majurasti tarixuri coxo gyodverenan  “Ç̆akvinci”. Am cixaşi coxoşi et̆imoloji “Ç̆ani” k̆ala ok̆ok̆ireli ren,” didopeten aya zop̆onan çkinerk̆oçepek. Lazepe do Margalepeşi mcveşi oşkaruli coxo “Ç̆ani” ren. Svanepek Lazi do Margalis andğaneri ndğasti “mızani” uʒ̆umelan. Oput̆es “Ç̆anisʒ̆qali” coxoni ar ğaliti koren.

(1905) vit̆onçxorooşdoxut ʒ̆anas, çkini oput̆eşi xçini do badepeşen k̆orobineri do doloç̆areli  ambaepekti moʒ̆irapan, mcveşi orapes ak Lazepe skidut̆erenan. Dido ʒ̆oxleneri cixa ik̆ideren (2800) eçidoovrooşi ʒ̆anaş ʒ̆oxle. Feodaluri oras, Odişişi şkaguri t̆eren çkini oput̆e, ha cixati Samargaloşi irişen menceloni do hemiti Samargaloşi xazinaşi şkaguri t̆eren. Eşo ptkvatna, aşo ptkvatna, cixaşi mçiroba xut hekt̆ari k̆onari t̆eren.  Golaxtimeri oşʒ̆anurepes, duşmanepek ar var dido fara kodoloxverenan cixa, mara akoni didilepek udodginu xolo dok̆iderenan eya.

(17.) vit̆omaşkvitani oşʒ̆anuras, Samargaloşi didik, Levan Majurani Dadianik cixa tişen k̆udelişa oağaneren. Andğaneri ndğas, mcveşi mçire cixaşen xvala namtini noʒ̆ilepe mažirenan. Aʒ̆i sum dudira nauğun cixa ižiren.

Xapisxana muşi içalişept̆u (1857) vit̆oovrooşido jureneçidovit̆oşkivit ʒ̆anaşakis. Hukumetik aya, resmuri k̆arariten kogenk̆ilu anʒ̆i. Çkinti va miçkit̆es, megere baba çkimişi p̆ap̆ulişi p̆ap̆uli, Bit̆ulia Şengelia, xapisxanaşi memurepeşen arteri t̆eren, namukna cixaşi doloxe na t̆u mutxanepe eç̆areleren. Aya xapisxana geink̆iluşi, xapisxanaşi resmuri rabisk̆apeşen koxoiʒ̆onu.

Ali İhsan Aksamazi: Oput̆e tkvanis arti k̆ilise koren, eşo miçkin. Aya k̆iliseşenti molamişinit. Namu oşʒ̆anuraşa itariğen k̆ilise tkvani?  Zoğaşen muk̆o mağalobas ren aya k̆ilise?

İoseb Şengelia: Cixaşi doloxeti ar k̆ilise do ar- jur binaşi goşobğeri genomskide koren.

Cixaşk̆aris akt̆iuri ar k̆ilise koren. Mxeiže coxoni aya oput̆eşi xalk̆ik dok̆idu k̆ilise çkini. Aya rt̆u (20) eçi ʒ̆anaş ʒ̆oxle. Mxeiže mcveşi mapaskirepeşen ren. Entepeşen namtinepe Lazetisti skidunan. Akt̆iuri k̆iliseşen met̆a (7) şkvit k̆ilise çkva koren oput̆e çkinis, mara çkvadoçkva orapes eşo varna aşo dilixverenan.

Ali İhsan Aksamazi: Oput̆eşi xalk̆i didopeten muten skidun? Mu xaçkupan? Mu orgapan? Mu dulyape ikipan oput̆es? Oput̆e tkvanişi ek̆onomiur- soʒialuri do k̆ult̆uruli xalişenti molamişinit, mu iqven! Oput̆e Cixaşk̆arişi maxoroba muk̆o ren? Oput̆e tkvanişi xalk̆ik mu imxornan do mu şupan? Qurženiş bağepe giğunani?

İoseb Şengelia: Oput̆arepe şeni dobağine dulya va ren oput̆es. Emuşeniti oput̆eşi maxoroba ndğaşen ndğaşa imʒikanen. Oput̆eşi xalk̆i para mogapu do aşopeten ocağepe mutepeşis omxvacu şeni noğaşa, nananoğaşa varna majura dobadonepeşa ulun.

Cixaşk̆arişi oput̆arepek lazut̆i, lobia, nuxut̆i xaçkupan do txiri do k̆aʒxanak̆ati kuğunan. Binexiti çans ak. Dido mcveşi orapes, Cixaşk̆ari mabinaxeobaten Samargaloşi dido ʒ̆oxle xtimeri oput̆epeşen arteri t̆eren.  Andğaneri ndğas xoloti ç̆it̆a t̆asnati, qurženişi bağepe koren ak do qurženiten ğvini, qurženişi ç̆aç̆a do xilaten vot̆k̆ati ikipan.

Cixaşk̆ari mzoğaşi seviyeşen (200) juroşi met̆re k̆onari mağalobas ren. Oput̆eşi dixa ar k̆eleşen majuranişa (2020) eçioşidoeçi hekt̆ari ren do (700) şkvitoşi k̆onariti ocaği skidun ek.

Naqonasunon…

+

 “ხჩინი დო ბადეფეშენ ჩქინი მჯვეში პარამითეფე, შიირეფე დო მაჟურა მითოლოჟიური ამბაეფე პკორობუფ!”

ნოწილე 1

(გოწოთქვალა: ანდღანერი მუსაჶირი ჩქიმი რენ იოსებ შენგელია, ოქორთუეში ნოღარი. ოქორთუეში მათარიხეფე, გამანთანერეფე დო ჟურნალისტეფეშენ რენ. “აკა ტვ” -ში ემექთარი რენ დო მარგალური დო ლაზური როპორტაჟეფე იქიფს. იოსებ შენგელიაქ მარგალური ეთნოგრაჶჲაშენთი იჩალიშეფს დო სვალჲარი ხალკიშენ ნენალური მატერჲალეფე კორობუფს, აჲა მიჩქინ. ლაზური ნენაშათი თოლი დო ხავესობა ქუღუნ. ქაზიმ კოჲუნჯუში ლაზური დო მარგალური ბირაფაფეთი კაი დაწონენ. არ-ჟურ თუთაშ წოხლე, ანწი, (25) ეჩიდოხუთ მბულორას, ქაზიმ კოჲუნჯუში ღურანდღას, ოფუტე პანჭოლის ტუ იოსებ შენგელია, ეჲა გოშინუ შენი. აქ ლაზური პროგრამი დოხაზირუ.  მათი იოსებ შენგელია კალა ინტერვიუ დოპი დო ბიჲოგრაჶი დო კულტურული ნოჩალიშეფე მუშიშენ ბღარღალით. კულტურული თემაფეშენ მოლაფშინით. აჲა რენ ინტერვიუ ჩქინიში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი)

ალი იჰსან აქსამაზი: წოხლე თქვანი ბიჲოგრაჶიშენ ბღარღალათ, იყვენი?! სონური რეთ? სო ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ მესლეღი გიღუნან? ანდღანერი ნდღას მუ დულჲა იქიფთ? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყოუნანი? მუ ნენაფე გიჩქინან? აწი სო სქიდუთ?

იოსებ შენგელია: მა იოსებ შენგელია მჯოხონს. ნოღა ზუგდიდიში ოფუტე ჯიხაშკარის დოვიბადი. (2012) ჟურვიტოშიდოვიტოჟურ წანას, ნწუფოლა დოვოჩოდინი ოფუტე ჯიხაშკარის. ართნერი წანას, უნივერსიტეტის ქამაფთი დო ქოდოვიგური გურჯისთანიში თარიხი. უნივერსიტეტიშენ მათარიხე ქოგამაფთი; მათარიხე ვორე. დიდოფეთენ ლაზეთი-სამარგალოში თარიხი დო ეთნოგრაჶიჲაში სახას ვიჩალიშეფ. აჲა რენ ნოჩალიშეში სახა ჩქიმი. მა მესლეღითენ მათარიხე ვორე, მარა დიდოფეთენ ეთნოგრაჶჲაში სახას ვიჩალიშეფ. მა ჩქვადოჩქვა ოფუტეფეშა მევულურ დო ხჩინი დო ბადეფეშენ ჩქინი მჯვეში ადეთეფეში ამბაეფე დო მჯვეში პარამითეფე, შიირეფე დო მაჟურა მითოლოჟიური ამბაეფე პკორობუფ. მჯვეში დო აჩქვა ოღურუში  გზას ნა რენ სემთური ბინეხეფე, ხილაფე დო ჩხვარეფე დო ენთეფეში ამბაეფეში ოკორობუთი მონჭელს. ანდღანერი ნდღას ჩილერი ვა ვორე. აკადემიური ნოჩალიშეფე ქომიღუნ დო ემუშენითი დიდოფეთენ ნანანოღა თიჶლისის ვორე, მარა უდოდგინუ მანი-მანიშა სამარგალოშა მევულურ. მონჭინორა მოხთაში, მოშვაჯინონი ორა იყვაში, მა იროთე სამარგალოს ვორე. მერგელური, ქორთული, ინგლისური დო ამციქათი რუსული ქომიჩქინ.

ალი იჰსან აქსამაზი: არ-ჟურ თუთაში წოხლე, ანწი, (25) ეჩიდოხუთ მბულორას, თქვანთი ხოფაში ოფუტე პანჭოლის ტით ქაზიმი შენი, ეჲა გოშინუ შენი.  ქაზიმ კოჲუნჯუ შენი მუეფე გათქვენან?  ქაზიმ კოჲუნჯუ მუშენი ბეჯითი რენ თურქიჲეს დო კაჶკასჲას? მუშენი? თქვან მუ იზმონთ?

იოსებ შენგელია: ქაზიმ კოჲუნჯუ ხალკიში დოლოხე დიდო ბეჯითი ჶიგური რტუ. დიდი კოლხი, ნამუქ ლაზეფეში მინობა გოკუცხინუშენი დიდო დულჲა ყუ. ლაზეთი დო სამარგალო ქორტაშა, ქაზიმიში ჯოხო უღურელი რენ. ჩქინ სამარგალოს ქაზიმი დო მუში ნოჩალიშეფეს დიდო პყოროფთ. ხვალა სამარგალოქ ვარ, არ ღოჯიშენ მაჟურანიშა მთელი გურჯისთანიქ ეჲა კაიხეშა იჩინოფს დო მსქვაშა შინაფს.

ალი იჰსან აქსამაზი: თქვან ოფუტე ჯიხაშკარიშენ რეთ. ჯიხას ჩქინთი ჯიხა ვუწუმერთ, ლაზური ნენასთი ეშო ითქვენ- ჯიხა. ოფუტე თქვანიში ჯოხო ჯიხაშენ მულუნ, ეშოი?  ოფუტე თქვანის არ ჯიხა ქუღუნ, დიდო მჯვეში ჯიხა. ამციქა აჲა ჯიხაშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! ნამუ ოშწანურაშა ითარიღენ აჲა ჯიხა? ზოღაშენ მუკო მაღალობას რენ ჯიხა თქვანი?

იოსებ შენგელია: ჰო, ოფუტე ჩქინიში ჯოხოში ეტიმოლოჟი “ჯიხა”-შენ მულუნ. თქვან მცხადე ზოპონთ, “ჯიხა” ართნერი რენ მარგალურისთი, ლაზურისთი. ოფუტე ჩქინის თარიხური ჯიხა ქოგელადგინ, “ჭაქვინჯიშ ჯიხა” ჯოხონი.  (1930) ვიტონჩხოროოშდოეჩიდოვიტონი წანაფეს ოფუტე ჭაქვინჯი ოკირთერენ.  არ სემთის ჯოხო გჲოდვერენან “ჯიხაშკარი”, მაჟურასთი თარიხური ჯოხო გჲოდვერენან  “ჭაქვინჯი”. ამ ჯიხაში ჯოხოში ეტიმოლოჟი “ჭანი” კალა ოკოკირელი რენ, დიდოფეთენ აჲა ზოპონან ჩქინერკოჩეფექ. ლაზეფე დო მარგალეფეში მჯვეში ოშქარული ჯოხო “ჭანი” რენ. სვანეფექ ლაზი დო მარგალის ანდღანერი ნდღასთი “მჷზანი” უწუმელან. ოფუტეს “ჭანისწყალი” ჯოხონი არ ღალითი ქორენ.

(1905) ვიტონჩხოროოშდოხუთ წანას, ჩქინი ოფუტეში ხჩინი დო ბადეფეშენ კორობინერი დო დოლოჭარელი ამბაეფექთი მოწირაფან, მჯვეში ორაფეს აქ ლაზეფე სქიდუტერენან. დიდო წოხლენერი ჯიხა იკიდერენ (2800) ეჩიდოოვროოში წანაშ წოხლე. ჶეოდალური ორას, ოდიშიში შქაგური ტერენ ჩქინი ოფუტე, ჰა ჯიხთი სამარგალოში ირიშენ მენჯელონი დო ჰემითი სამარგალოში ხაზინაში შქაგური ტერენ. ეშო ფთქვათნა, აშო ფთქვათნა, ჯიხაში მჩირობა ხუთ ჰექტარი კონარი ტერენ.  გოლახთიმერი ოშწანურეფეს, დუშმანეფექ არ ვარ, დიდო ჶარა ქოდოლოხვერენან ჯიხა, მარა აქონი დიდილეფექ უდოდგინუ ხოლო დოკიდერენან ეჲა.

(17.) ვიტომაშქვითანი ოშწანურას, სამარგალოში დიდიქ, ლევან მაჟურანი დადიანიქ ჯიხა თიშენ კუდელიშა ოაღანერენ. ანდღანერი ნდღას, მჯვეში მჩირე ჯიხაშენ ხვალა ნამთინი ნოწილეფე მაძირენან. აწი სუმ დუდირა ნაუღუნ ჯიხა იძირენ.

ხაფისხანა მუში იჩალიშეფტუ (1857) ვიტოოვროოშიდო ჟურენეჩიდოვიტოშქივით წანაშაქის. ჰუქუმეთიქ აჲა, რესმური კარარითენ ქოგენკილუ ანწი. ჩქინთი ვა მიჩქიტეს, მეგერე ბაბა ჩქიმიში პაპულიში პაპული, ბიტულია შენგელია, ხაფისხანაში მემურეფეშენ ართერი ტერენ, ნამუქნა ჯიხაში დოლოხე ნა ტუ მუთხანეფე ეჭარელერენ. აჲა ხაფისხანა გეინკილუში, ხაფისხანაში რესმური რაბისკაფეშენ ქოხოიწონუ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ოფუტე თქვანის ართი კილისე ქორენ, ეშო მიჩქინ. აჲა კილისეშენთი მოლამიშინით. ნამუ ოშწანურაშა ითარიღენ კილისე თქვანი?  ზოღაშენ მუკო მაღალობას რენ აჲა კილისე?

იოსებ შენგელია: ჯიხაში დოლოხეთი არ კილისე დო არ- ჟურ ბინაში გოშობღერი გენომსქიდე ქორენ. ჯიხაშკარის აქტიური არ კილისე ქორენ. მხეიძე ჯოხონი აჲა ოფუტეში ხალკიქ დოკიდუ კილისე ჩქინი. აჲა რტუ (20) ეჩი წანაშ წოხლე. მხეიძე მჯვეში მაფასქირეფეშენ რენ. ენთეფეშენ ნამთინეფე ლაზეთისთი სქიდუნან. აქტიური კილისეშენ მეტა (7) შქვით კილისე ჩქვა ქორენ ოფუტე ჩქინის, მარა ჩქვადოჩქვა ორაფეს ეშო ვარნა აშო დილიხვერენან.

ალი იჰსან აქსამაზი: ოფუტეში ხალკი დიდოფეთენ მუთენ სქიდუნ? მუ ხაჩქუფან? მუ ორგაფან? მუ დულჲაფე იქიფან ოფუტეს? ოფუტე თქვანიში ეკონომიურ- სოციალური დო კულტურული ხალიშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ! ოფუტე ჯიხაშკარიში მახორობა მუკო რენ? ოფუტე თქვანიში ხალკიქ მუ იმხორნან დო მუ შუფან? ყურძენიშ ბაღეფე გიღუნანი?

იოსებ შენგელია: ოფუტარეფე შენი დობაღინე დულჲა ვა რენ ოფუტეს. ემუშენითი ოფუტეში მახორობა ნდღაშენ ნდღაშა იმციქანენ. ოფუტეში ხალკი ფარა მოგაფუ დო ეშოფეთენ ოჯაღეფე მუთეფეშის ომხვაჯუ შენი ნოღაშა, ნანანოღაშა  ვარნა მაჟურა დობადონეფეშა ულუნ.

ჯიხაშკარიში ოფუტარეფექ ლაზუტი, ლობია, ნუხუტი ხაჩქუფან დო თხირი დო კაცხანაკათი ქუღუნან. ბინეხითი ჩანს აქ. დიდო მჯვეში ორაფეს, ჯიხაშკარი მაბინახეობათენ სამარგალოში დიდო წოხლე ხთიმერი ოფუტეფეშენ ართერი ტერენ.  ანდღანერი ნდღას ხოლოთი ჭიტა ტასნათი, ყურძენიში ბაღეფე ქორენ აქ დო ყურძენითენ ღვინი, ყურძენიში ჭაჭა დო ხილათენ ვოტკათი იქიფან.

ჯიხაშკარი მზოღაში სევიჲეშენ (200) ჟუროში მეტრე კონარი მაღალობას რენ. ოფუტეში დიხა არ კელეშენ მაჟურანიშა (2020) ეჩიოშიდოეჩი ჰექტარი რენ დო (700) შქვითოში კონარითი ოჯაღი სქიდუნ ექ.

ნაყონასუნონ…