SÖZLÜ EDEBİYAT VE KUAY İSMAİL

ÇETAWE İbrahim

Çerkes halkının asırlar boyunca oluşturduğu zengin sözlü edebiyatı vardır. Sözlü edebiyat ürünlerimiz güçlü hafızalara ve zengin anlatım diline sahip kişilerce nesilden nesile aktarılmış, 20 nci yüzyılın ortalarından itibaren kayda geçirilebilmıştir.

KUAY İsmail önemli sözlü edebiyat anlatıcılarımızdan biridir.

A.C. ÇERAŞ Tembot Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü KUAY İsmail’in anlattığı sözlü edebiyat ürünlerini ” Konukevi Anlatımları” ( Хьак1эщ къэбархэр) adıyla 2021 yılında yayınlamıştır.

Filoloji Bilimleri kandidatı NEHAYE Saida’nın kitap için yazdığı ön söz aşağıdadır.

İyi okumalar dilerim.

“Saygınlık ebedi mülktür”- diyor Çerkes atasözü.

KUAY ailesi Hakurınhable köyünün en saygın ailelerindendir. Ailenin hikayesi eski zamanlara uzanır. Bu aileden çeşitli mesleklere sahip bir çok saygın insan yetişmıştir. Sözlü edebiyat ürünleri anlatıcısı KUAY İsmail bunlardan biridir. KUAY İsmail Hakurinhable doğumlu olup burada yaşamıştır, Abzah boyundandır. Usta bir sözlü edebiyat anlatıcısidir, akıllı, merhametli, düzgün bir insandır.

KUAY İsmail’in doğum yılı kesin olarak bilinmiyor. Bu konuda farklı tarihler söylenmektedir. Biliminsanı HADAĞATLE Asker 1876, HUVAJ Mahmud 1881, BIRSIR Batırbiy, ÇUYAKO Yunus, MERETIKO Muhtar, ŞIMIĞEHU Svetlana 1884 doğumlu olduğunu söylüyorlar.

KUAY İsmail 1929 yılından itibaren var gücüyle Kolhozda çalışmıştîr. Eli her işe yatkındır, hiçbir işi yük olarak görmez, canla başla işini yerine getirir, herkese yardım ederdi. Sokak başında oturan yaşlıları, yeni gelinleri, genç delikanlıları kollar, kendi ürettiği baldan onlara tattırırdı. Meyva ağaçları yetiştirme konusunda  ustaydı. Arılarına büyük zaman ve emek ayırır, onlarla ilgilenmeyi severdi. Oğlu Doletbiy ondan öğrendiği arıcılığı kendisinden sonra devam ettirmiştir.

KUAY İsmail akrabaları ve komşularınca sevilirdi, evi insanların uğrak yeriydi. Eşi Davurların kızı Naho ev hizmetlerini ustalıkla yerine getirirdi. Yüzünden nuru eksik olmayan, akıllı bir Çerkes kadını ve iyi bir insandı. İsmail ve eşi Naho çocukları Hamed, Abubeçir, Doletbiy ve Nafset’i Çerkes adetleri ve insani değerlere önem veren kişiler olarak büyütmüşlerdir.

KUAY İsmail küçüklüğünden beri büyüklerin toplandıkları Haçeşlerde bulunmayı arzu eder, orada söylenen şarkı,  öyküleri, anlatılan haberleri dinlerdi. Kendisi okuma yazma bilmediğinden  duyduklarını hafızasında muhafaza ederdi ve bu şekilde usta bir sözlü edebiyat anlatıcısı olmuştu.

KUAY İsmail herhangi bir sözlü edebiyat ürününü anlatırken hiçbir şeyi eksik bırakmazdı. Güçlü hafızası sayesinde anlattığı olaylardaki kişilerin ad ve soyadlarını, yer isimlerini, olayların oluş tarihlerini yıl, ay, gün olarak araştırmacılara aktarabilmiştir.

KUAY İsmail’in bir olayı nasıl anlatacağı, takip edeceği kronolojik sistem ile ilgili kaide ve kuralları vardı. Olayı anlatım şeklide anlattığı gruba göre olurdu. Eğer yaşlılardan oluşan bir gruba anlatıyorsa özgür bir anlatım tarzı seçer,süslemeler yapar ve mizaha yer verirdi. Anlattığını başka olaylarla karşılaştırır, olay kahramanın durumuna göre ses tonunu ayarlar, anlatımına vücut hareketlerini katardı.

Olayı gençlerden oluşan bir gruba anlatıyorsa onların bu anlatımdan bir ders çıkarabilmelerine büyük dikkat gösterirdi. Ayrıntılı bir anlatım ve yaklaşım tarzı sergilerdi. Açık,anlaşılır, kısa bir dil kullanır, konunun özünün anlaşılmasına özen gösterirdi. Gençler onun usta bir Çerkes halk anlatım diliyle anlattıklarını ilgiyle dinlerlerdi. KUAY İsmail gençlerin halkın tarihini, sözlü edebiyatını bilen, bunlardan gurur duyan, bunları gelecek kuşaklara aktarmaya hazır olan kişiler olarak yetişmelerini arzu eder, bunun için çalışmayı kendine bir görev olarak kabul ederdi. Onun, tarihin eski ve derin kökleri bulunduğunu bizlere en iyi şekilde anlatmak için büyük emek sarfetmiş olduğuna şüphe yoktur.

KUAY İsmail’in altın hazinesi, eski olaylar, şarkılar, masallar, hohular, bilmeceler ile doludur.

A.C. Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü uzmanları HADAĞATLE Asker, HUVAJ Mahmud, MERETIKO Muhtar ve BIRSIR Batırbiy onun anlattığı bir çok ürünü kayıt altına almışlardır.

HADAĞATLE Asker 1954, 57, 58 yıllarında onun anlatmış olduğu “Üç Kabartay köyü”, “Fakir Kadının Oğlu”, “Hohular”, “Çift Sürmenin Bitiminde Söylenen Hohu”, “Geline Dair Hohu”, “Eski Çerkes Ceguako’lerin Seslenişleri”, ” Devletimiz” i kayıt altına almıştır.

HUVAJ Mahmud 1953, 1958-59 yıllarında KUAY İsmail’in anlatımıyla “Generalin Kızının Kaçırılışı”, “Hakopaç’ın Başına Gelenler”, “Keloğlanın Devleri Kandırması”, “Akıllı Kadın”, “Şebatnıko’nun Doğuşu”, “Hımışıko Peterez”, “Alceriyeko Kuşuk’un Pişmanlığı”, “Abzah Keçi Çobanının Başına Gelenler”, “Çerkeslerin Zamanı Hesaplamaları’’, “Beçimko Havutuh’un Şarkısı”, “Ceguako’nun Şarkısı”, “Çıluv”, “Kabartay Prensleri”, “Fakir Kocakarının Oğlu”, “Mişemiko Şav”, “Hırtsıj Ale’nin Oğlu”, “Hırtsıj Ale ile Kuşuk”, “Nart Kocakarının Söyledikleri”ni kaydetmiştir.
Çuyeko Yunus’ta 1959 yılında “Pakoko Tatarşav”, “Bibardıko Mıhamet’in Öyküsü”nü yazmıştır.

Meretıko Muhtar 1952 yılında onun anlattığı “Tlevubokoj” adlı masalı yazmıştır. Bu masal KUAY İsmail’in anlattığı en uzun masaldır. Aynı yıl “Ot Biçen Küçük İhtiyar”, “Çıluv” adlı masalları yazmıştır.

BIRSIR Batırbiy’de KUAY İsmail ile aktif bir şekilde çalışmış, 50 sayfayı aşkın ürünlerini kayıt altına almıştır. “Tlevubekoj’un Masalı”, “Yekumeşovuko Cambolet’in Şarkısı”, “Umar’ın Öyküsü”, “Azgın Hırsız İle İki Genç”, “Azgın Hırsız ile Çalmayı Beceremeyen”, “Genç Karzec ile Koceberdıko Mıhamet’in Öyküsü”, “Koceberdıko Mıhamet ile Beğaseko’nun Kızkardeşi”, “Avcının Başına Gelen”, “Şımçaleko Kasbolet’in Öyküsü”, “Tleptserıkomışh’ın İntikamı”, “Kocakarının Yedi Oğlu”, “Boletıko’nun Öyküsü”, “Biberdımko Mıhamet”, “Tsıku’nun Öyküsü” ve başkalarını yazmıştır.

ŞIMIĞEHU Svetlana 1959 yılında “Deşimıko Pşipiy”, “Prens Boletıko”, “Pakoko Tataşav”u kaydetmiştir.

Biliminsanları 30 yıl boyunca KUAY İsmail ile çalışmışlardır. Onun özlü sözleri sözlü edebiyat araştırmacılarına örnek teşkil etmiştir. Tüm anlattıkları enstitü arşivlerinde korunmaktadır. Onların bazıları çeşitli kitaplarda yeralmıştır. Örneğin; biliminsanı HUT Şamsudin’in 1987 yılında yayımladığı üç ciltlik masal kitabında KUAY İsmail’in anlattığı “Çılivu” ve “Tlevubekoj” adlı masallara yer verilmiştir.

KUAY İsmail sayesinde “Çerkeslerin zamanı hesaplamaları” bilgisine ulaşılabilmıştir. Burada en eski zamanlardan başlayarak Çerkeslerin zamanı hesaplayış sekilleri, bir ayı oluşturan günler eksiksiz ve ayrıntılı bir şekilde yeralmaktadır. Bu konudan biliminsanı YEMİÇ Nurcan 2005 yılında yayımlanan “Psatle” dergisindeki “Evrenin Gidişatı Ya Da Çerkeslerin Kadim Takvimi” makalesinde sözetmiştir. YEMİÇ Nurcan 2011 yılında yayımladığı “Hohular” adlı kitabındaki bu konu ile ilgili bölümda KUAY İsmail’in sözlerinede yer vermiştir.

Nartolog HADAĞATLE Asker’in yedi ciltlik Nartlar adlı kitabında KUAY İsmail’in anlatımıyla “Savsuruko’nun Doğuşu”, “Hımışıko Peterez”, “Güneşin Akşam Batarken Duraklaması” bölümleri yer almıştır. Ayrıca Kabetdey-Balkar Araştırma Enstitüsü çalışanları DADA Adelbiy ve KOŞE Tamara’nın 1954 yılında onun anlatımları ile ilgili yazdıkları enstitü arşivlerinde mevcut olup, bazı kitaplarda da yer almıştır.

Maykop’ta Kuzey Kafkasyalı sözlü edebiyat anlatıcılarının toplantıları yapılıyor, KUAY İsmail’de bu toplantılara davet ediliyordu. Bu toplantılar çok değerliydi çünkü asırlık söylenceler usta anlatıcılarca anlatılıyor, bilim insanlarınca kayda alınıyordu. Sözlü edebiyat anlatıcılarının dile getirdiği söylenceler A.C. Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü arşivlerinde korunmakta olup araştırmacıların istifadesine hazır durumdadır.

Burada KUAY İsmail’in anlatımlarında günümüz Çerkescesinde artık kullanılmayan çok kelime bulunduğunu belirtmek isteriz. Bu da bize KUAY İsmail’in güçlü ve zengin bir dile sahip olduğunu,bu şekilde sözlü edebiyata önemli katkılar sunduğunu ortaya koymaktadır.

Örneğin: Кукщэуал, лъэбыцыенэку, алъп,зиумыс,

хьэшк1умп1хэр, щыборс,псыш1у тхьапс,псышъутырык1у, щэщкъан,

Макъэр, хъарджыпхъэ, тэмамэу, лъэ1умшытакъ, алашэ, умэ, пхъэщэпс, фарэ, 1огъэзэпехьэ, Бынысыны, хъун.

KUAY İsmail’in bize bırakmış olduğu sözlü edebiyat ürünlerini derleyip üzerinde gerekli çalışmaları yaparak gelecek nesillere bir kültür zenginliği olarak bırakmalıyız. Halkın sözlü edebiyat ürünleri üzerinde çalışmalar Adıgey Devlet Üniversitesi ve  Çeraş Tembot Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nce yapılmaktadır.

KUAY İsmail gibi insanlar ulusumuzu yüceltmekte, kültürümüzü zenginleştirmekte, değerli kılmaktadır. Onların bize aktardığı ürünler yeni nesillere ders olmaktadır.

KUAY İsmail’in anlattığı sözlü edebiyat ürünleri kitapta onun kullandığı abzah dialekti ile yer almıştır.